Judaizm rabiniczny rozprzestrzeniał się z Palestyny na zachód, do Włoch i dalej, do północnej Europy. Natomiast z Babilonu rozprzestrzeniał się do Afryki Północnej i Hiszpanii. We wszystkich miejscach, w których osiedlali się Żydzi, powstawały synagogi. W wielu ośrodkach tworzono również szkoły talmudyczne (hebr. "jesziwy"), które przyciągały uczniów z dalekich stron i upowszechniały judaizm rabiniczny. W akademiach rabinicznych studiowano częściej Talmud niż Torę. Tora była podstawą nauczania w szkołach niższego szczebla. Uczniowie wykształceni w Torze zaczynali studiować Talmud. I to właśnie Talmud stanowił podstawę dyskusji i był głównym autorytetem. Studiowanie Talmudu było najpiękniejszym zajęciem Żydów i jednym z najwyższych celów ich życia. Dawało im to poczucie szczęścia, które trudno odczuć i opisać temu, który go sam nie zaznał. Kluczem były modlitwy i studia nad Talmudem, dzięki którym zapominano o troskach powszednich.

---------------------

W pierwszym okresie, zwanym "babilońskim" (od VII do IX wieku) lub też okresem Gaonów (czyli Wielkich Powag), literatura talmudyczna kwitła głównie w Babilonii.

W 658 r. około 90 tysięcy babilońskich Żydów złożyło hołd kalifowi Aliemu. Za okazaną wierność, Żydzi w Persji otrzymali szczególne przywileje. Rektor uczelni w Surze otrzymał tytuł gaona (dostojnik). Uprawnienia gaona były większe od egzylarchy. Od tego momentu zaczyna się nowy okres w dziejach żydowskich - okres gaonów. Egzylarcha (książę wygnania) sprawował władzę świecką, natomiast gaon surański sprawował funkcje duchowe i nauczycielskie wśród Żydów. Uprawnienia prawnicze podzielili pomiędzy siebie. W ten sposób w Persji, pod panowaniem kalifów powstała szczególna społeczność żydowska.
    Jedność religijną reprezentowały dwie uczelnie: w Surze i Pumbadicie. Wykładały one Talmud, ogłaszały nowe prawa i postanowienia, oraz zajmowały się ich przestrzeganiem, czyli sądownictwem. Uczelnia w Surze posiadała gaona (dostojnik). Rektorowie uczelni nazywali się prezydentami. Przewodzili oni kolegiom, stanowiącym hierarchię wyższych i niższych członków. Najważniejszym po przewodniczącym był sędzia najwyższy. Dalej znajdowało się siedmiu przewodniczących zebrania nauczycielskiego (Resze-Kalla), którzy wraz z trzema uczonymi zwanymi towarzyszami (Chaberim) stanowili senat. Obok nich funkcjonowało kolegium stu członków, podwładne owym siedmiu przewodniczącym. Tak zorganizowane kolegia stanowiły specyficzny żydowski parlament, obradujący na wiosnę i jesień przez miesiąc czasu.
    Decyzje akademii były przyjmowane przez gminy żydowskie, które podlegały władze egzylarchy i trzech naczelników. Powoływali oni sędziów-rabinów, którzy zajmowali się objaśnianiem i przestrzeganiem zasad Prawa na poziomie gminy. Przy synagogach działały szkoły talmudyczne.
    Każda gmina babilońska wybierała zarząd, złożony z siedmiu członków. Przewodniczący zarządu nosił miano kuratora (Parnes). Zarząd pilnował porządku w gminie i czuwał nad przestrzeganiem zasad Prawa. Każdy członek gminy był zobowiązany płacić składkę na rzecz ubogich i potrzeb gminy. Członków łamiących zasady Talmudu, upominał sędzia-rabin, który miał prawo rzucenia klątwy.
    Tak urządzona społeczność żydowska w Babilonii tworzyła swoiste państwo poddane muzułmańskim namiestnikom. Rozproszeni po całym świecie Żydzi patrzyli na babilońskie akademie i na księcia wygnania, którzy byli wyrazicielami i kontynuatorami wyidealizowanej doby talmudycznej. Cała diaspora była poddana woli gaonów i egzylarchów babilońskich. Wpływ Żydów babilońskich rozszerzył się na diasporę, i w miarę kolejnego przesiedlania się, docierał do Afryki Północnej, Europy Południowej, Środkowej, Wschodniej i Hiszpanii.

Jedynie gminy palestyńskie nie podporządkowały się gaonom babilońskim. Centrum życia żydowskiego w Palestynie wciąż znajdowało się w Tyberiadzie, w tamtejszej uczelni talmudycznej. Uczeni z Tyberiady nie przyjęli wprowadzonych w Babilonii znaków samogłoskowych i stworzyli własny, odrębny system znaków, który zwano tyberiadzkim. Stopniowo wyparł on system babiloński i przez długie wieki uchodził za jedyny w pisowni języka hebrajskiego.

Z okresem babilońskim związane są imiona takich ludzi jak: Szeszna, Natronai, Saadja, Szerira i Hai. Niektórzy z nich, jak Saadja z Fajumu w Egipcie, pisali swe dzieła w języku arabskim, inni jak Hai, po aramejsku lub hebrajsku. Niektórzy z nich byli dobrymi znawcami filozofii ówczesnej i nauki arabskiej. Saadja tłumaczył Pismo Święte na język arabski, Szerira napisał pracę o dziejach Talmudu, Hai pisał poezję nowohebrajską.

---------------------

Żydzi cieszyli się względnie dużą wolnością wśród Arabów, dlatego największe grupy społeczności żydowskiej mieszkały wówczas w świecie Islamu. Żydzi bardzo szybko przyswoili sobie język arabski i częściowo zasymilowali się z lokalną ludnością. Wielu Żydów zafascynowało się wówczas arabską poezją. Bezpośrednim tego skutkiem były narodziny poezji nowohebrajskiej. Istniał tylko jeden przedmiot godny pieśni pochwalnej: Bóg i Jego rządy. I istniał tylko jeden przedmiot godny lamentacji: sieroctwo narodu żydowskiego i jego cierpienia. Wzorami stały się psalmy pochwalne i treny. Szereg poetów otwierał Jose Ben-Jose Hajathom. Jannaj jako pierwszy zastosował rym w poezji nowohebrajskiej. Pisał on głównie modlitwy rymowane. Jednakże najsłynniejszym poetą był Eleazar Kaliri. Napisał on ponad 150 utworów liturgicznych, hymnów, modlitw pokutnych, pieśni i innych utworów. Poezja nowohebrajska szybko przeniknęła do liturgii gmin żydowskich w Babilonii, Włoszech, Niemiec i Francji. Tylko Żydzi hiszpańscy nie chcieli ich przyjąć. Przełożone w poezji nowohebrajskiej teksty Pisma Świętego mocno oddziaływały na wszystkich Żydów i pobudziły słuchaczy duchowo.

W VIII wieku w Persji zaczął działać Anan Ben-Dawid, syn egzylarchy Salomona. Anan otwarcie potępił Talmud i zaczął nauczać potrzebę oparcia życia religijnego na Piśmie Świętym. Wytykał talmudystom, że sfałszowali judaizm i poczynili dodatki do Tory. Swoim uczniom Anan wpajał zasadę: "Szukajcie pilnie w Piśmie". Od tego powrotu do Pisma, ten ruch religijny otrzymał nazwę karaizmu, czyli wyznania Pisma. Anan napisał komentarze do Tory i podręcznik życia religijnego opartego na naukach biblijnych. Zniósł on tradycyjny żydowski kalendarz świąteczny i sięgnął do praktyki obchodzenia świąt w Piśmie Świętym. Zaostrzył przepisy szabasowe i pokarmowe, co świadczyło, że tak naprawdę Anan stworzył nowy własny Talmud, zamiast powracać do Pisma.
    W owym czasie społeczność żydowska rozpadła się na dwa wrogie sobie obozy. Karaimi stanowili największe wyzwanie dla tradycyjnego judaizmu talmudycznego. Rabini obłożyli Karaimów klątwą. W odpowiedzi, Karaici zerwali łączność z judaizmem talmudycznym i ogłosili Anana prawowitym egzylarchą. Odpowiednikiem synagogi u Karaimów była kienesa.
    Po śmierci Anana, wpływy Karaimów stopniowo rozszerzyły się na całą wschodnią część basenu Morza Śródziemnego, a nawet dotarły do Hiszpanii. Karaici przywrócili Biblii dawne jej prawa. Jako pierwsi rozpoczęli uprawiać gramatykę hebrajską. Badali poprawność tekstu świętego i starali się uchronić go od skażenia. Tych karaimskich gramatyków biblijnych zwano masoretami.

---------------------

Z upadkiem dynastii Karolingów, w chrześcijańskiej Europie zgasł ostatni promień życia duchowego i zapanował mrok średniowiecza. Kościół Rzymsko-Katolicki stał się siedliskiem przesądów i barbarzyństwa. Kler i ogłupiałe pospólstwo potępiali wszelkie światłe poglądy umysłowe.
    W owym czasie w kręgach żydowskich zaczęło świtać światło nauki. W judaizmie od X wieku nauczyciele zaczęli wznosić się na wyżyny duchowe i usiłowali pociągnąć za sobą lud. Dwaj mężowie zaszczepili naukę w żydostwie: gaon Saadjasz na Wschodzie i mąż stanu Chasdaj na Zachodzie. Saadjasz był ostatnim uczonym na Wschodzie, natomiast Chasdaj był pierwszym krzewicielem kultury żydowskiej na Zachodzie. Od nich rozpoczął się nowy okres w historii żydowskiej, który śmiało można nazwać okresem nauki.

Saadjasz Ben-Josef (892-942) pochodził z Fajum, w Górnym Egipcie. Znajomością Talmudu przewyższał wszystkich swoich poprzedników rabbanickich. Z całą gorliwością przeciwstawił się karaitom, którzy swoją egzegezą Pisma zadawali kłam tradycji talmudycznej. Saadjasz napisał obszerną gramatykę hebrajskiego i szerzył w kręgach rabbanickich znajomość Pisma Świętego. Przełożył Pismo na język arabski i zaopatrzył je w obszerne komentarze. W 928 r. powołano Saadjasza z Egiptu do Sury w Persji, na urząd gaona uczelni. Wyjątkowo w dziejach akademii babilońskich wyniesiono na najwyższą godność uczonego z zagranicy. Jednakże w owym czasie, w Persji brakowało już wybitnych uczonych.
    Głównym przeciwnikiem Saadjasza był karaita Salomon Ben-Jerucham (885-960) mieszkający w Palestynie. Swoimi pismami odpierał ataki Saadjasza, a zarazem walczył z całym judaizmem talmudycznym. Saadjasz podjął wyzwanie i prowadząc polemikę z karaitami, napisał wstęp do Talmudu, przekład na język arabski Miszny oraz arabską rozprawę o prawie cywilnym. U szczytu działalności pisarskiej napisał w języku arabskim dzieło "Wiara i nauki o wierze".
    Saadjasz jednak najwięcej zasłynął z filozofii. Jako pierwszy usiłował Pismo i tradycję pogodzić z rozumem, zadając tym cios ślepej wierze. Wielu późniejszych gaonów i uczonych poszło za jego przykładem i oparty na rozumie (racjonalistyczny) wykład Pisma Świętego zapanował w żydowskich uczelniach.
    Po śmierci Saadjasza (942 r.) zgasł ostatni promień wieczorny akademii w Surze. Ostatecznie, uczelnia została zamknięta w 948 r. Punktem centralnym w Persji została uczelnia w Pumbadicie. Działał tam wówczas Aron Ibn-Sardżadu (943-960), który napisał komentarz do Pięcioksięgu. Czas Babilonu jednak nieodwołalnie przemijał.

W owym czasie Żydów hiszpańskich ogarnął zapał do nauki, tak iż Hiszpania stała się "przybytkiem oświaty i umysłowości, wonnym ogrodem pogodnej, drgającej radością istnienia poezji, jakoteż siedliskiem poważnego badania i jasnego myślenia". Trzej mężowie byli założycielami kultury żydowsko-hiszpańskiej: talmudysta Mojżesz Ben-Chanoch, gramatyk Menahem Ben-Saruk i twórca nowych form poezji hebrajskiej Dunasz Ibn-Labrat.
    Menahem Ben-Saruk (910-970) prowadził rozległe studia języka hebrajskiego, badał różne jego formy i znaczenia wyrazów. W 955 r. opracował kompletny słownik hebrajski z dodatkiem zasad gramatycznych.
    Dunasz Ben-Labrat posiadał głęboką znajomość języka hebrajskiego. Potrafił ze świętego języka wydobyć dźwięczność i harmonię, jakich nie przeczuwano w nim. Jego poezja otrzymała żywe tempo, a ulubionymi formami nowej poezji hebrajskiej stały się oda i satyra.
    Mojżesz Ben-Chanoch był uznanym rabinem w bogatej gminie w Kordowie. Kordowa w Hiszpanii stała się siedzibą znakomitej uczelni talmudycznej. Mojżesz Ben-Chanoch nauczał hiszpańskich Żydów wykładni Talmudu, przywiezionej z odległej akademii w Surze (Persja). Mianował rabinów i był najwyższą instytucją w sprawach sądowych.
    Po śmierci Mojżesza Ben-Chanocha, w 965 r. rabinem Kordowy został jego syn, Chanoch. Jednakże najlepszym uczniem Mojżesza Ben-Chanocha był Józef Ben-Izaak Ibn-Abitur, który dokonał przekładu Miszny na język arabski. Obok niego działał Abu-Zacharja Jachja Chajudż, który założył trwałe podstawy nauki mowy hebrajskiej i uchodzi za pierwszego naukowego badacza języka hebrajskiego. Przeprowadził on reformę w traktowaniu języka. Rozróżnił najpierwotniejsze słoworody wyrazów hebrajskich. Pisał rozprawy gramatyczne w języku arabskim.
    Wykształceni Żydzi hiszpańscy mówili i pisali wówczas arabskim równie czysto i wytwornie jak najlepiej wykształceni Arabowie. Wszechstronna wiedza przyniosła im zaszczyty i bogactwa. Niektóre rodziny tworzyły prawdziwą arystokrację żydowską: Ibn-Ezra, Alfacher, Ibn-Faljadż, Ibn-Giat, Benveniste, Ibn-Migasz, Abulafia i inne. Kochali oni swoją żydowską religię z żarem i przekonaniem. Andaluzja w Hiszpanii stała się centrum żydostwa. Kordowa, Lucena i Grenada zajęły miejsce Tyberiady, Pumbadity i Sury. Natomiast dobrobyt Kordowy (stolica Andaluzji w Hiszpanii) umożliwił wyniesienie tej gminy żydowskiej do znaczenia ogniska ruchu umysłowego Żydów.

Pojawienie się rabinatu kordowańskiego i powstałe jednocześnie uczelnie talmudyczne w Egipcie, Karjunie i południowej Francji, przyspieszyły upadek gaonatu na Wschodzie i zerwały węzeł, który wiązał z nim ogół żydowski.

Około 1050 r. w hiszpańskiej Andaluzji, żydowski filozof Bachja Ben-Josef Ibn-Pakuda stworzył oryginalną teologię moralną judaizmu. Jego dzieło "Droga do obowiązków" zwróciło uwagę na wewnętrzne obowiązki, które nam dyktuje sumienie. Bachja dzielił judaizm na dwie części: religijno-moralno-prawną oraz rytualno-religijną. Uważał za ważniejszą część pierwszą. Bachja w przesadnej konsekwencji doszedł do ustanowienia surowych praktyk pokutnych, które wydawały się jemu współczesnym w najwyższym stopniu mądrością życiową.
    Największym ówczesnym poetą i myślicielem był Salomon Ben-Jehuda Ibn-Gebirol (1021-1070). Opracował on pełną gramatykę języka hebrajskiego. Pisał liczną poezję i filozofię moralną. Jego dzieło filozoficzne "o materii powszechnej i formie powszechnej", czyli "o przyczynach" znalazło duże zainteresowanie wśród Żydów, Arabów i scholastyków chrześcijańskich.

Na początku XI wieku, żydowscy urzędnicy w Hiszpanii na równi z rabinami studiowali Talmud. Wykład Talmudu zerwał wówczas z metodą tradycyjną i oparł się na wynikach samodzielnych i krytycznych poszukiwań.
    Pierwszym wybitnym żydowskim uczonym Zachodu był rabin Izaak Alfasi - Rif (1013-1103). Początkowo mieszkał on w mieście Fez w Maroku. W 1088 roku przeniósł się do Hiszpanii. Wielu Żydów wówczas uciekało z Maroka i południowej Hiszpanii przed fanatycznymi Almorawidami i Almohadami, którzy opanowali te tereny. Mieszkający tam Żydom musieli przyjąć Islam pod groźbą utraty życia. Rabbi Jicchak Alfasi - Rif założył w Lucenie słynną akademię talmudyczną. Jego największym dziełem jest "Księga praw" (hebr. Sefer Hahalachot), pierwszy podstawowy kodeks żydowskiego prawa.
    W zakresie biblistyki i języka hebrajskiego działali Mojżesz Ibn-Dżekatilla i Jehuda Ibn-Balam.

---------------------

Od IX wieku zaczął się kształtować drugi ośrodek judaizmu w Europie - Niemcy, Włochy i Francja. Ten okres w literaturze potalmudycznej nazywa się okresem środkowo-europejskim. Jako pierwsi, z początkiem IX wieku, wielką pracę rozwinęli talmudyści z południa Włoch. Jednak bardzo szybko przewaga badań skupiła się na terytorium Francji i Niemiec. Żydzi niemieccy i francuscy okazywali jednak coraz mniejszą samodzielność w stusunku do Talmudu. Objaśnianie Talmudu zaczęło teraz ustępować miejsca porównywaniu różnych pojedyńczych ustępów, które na pierwszy rzut oka nie miały z sobą nic wspólnego. W wyniku tych porównań wyciągano wnioski prawne, których wcześniej nie dostrzegano w Talmudzie.
    Pierwszym niemieckim uczonym Talmudu był rabbi Gerszom (960-1028). Budził on takie uwielbienie wśród Żydów niemieckich, że nazwano go "pochodnią rozproszonych". W sprawach religijnych zakazał on Żydom europejskim wielożeństwa. Następnie orzekł, że do rozwodu niezbędna jest także zgoda małżonki, gdy według Talmudu małżonek posyłał jej list rozwodowy. Surowo zalecał tajemnicę listową. Za naruszenie tych i innych postanowień groziło wyklęcie.
    Rabbi Gerszom w sposób jasny i przystępny wykładał Talmud. Napisany przez niego w języku hebrajskim komentarz do Talmudu umożliwił każdemu uczniowi samodzielne studiowanie świętych ksiąg. Rabbi Gerszom założył w Moguncji uczelnię talmudyczną, która stała się kagankiem oświaty dla gmin niemieckich, francuskich i włoskich.

W XI wieku uczelnie talmudyczne w Wormacji i Moguncji wykładały Talmud bezkrytycznie, według metod, które zaszczepił u nich jeszcze rabin Gerszom. Ze szkoły Gerszoma wyszli między innymi: rabbi Izaak Halevi (działający w Wormacji), rabbi Jakób Ben-Jakar (działający w Moguncji) i rabbi Izaak Ben-Jehuda (działający w Wormacji, a później w Moguncji). Zajmowali się oni ustnym i pisemnym wykładem Talmudu, a dodatkowo objaśniali Pismo Święte metodą agadyczną.
    Lotaryngia w Niemczech stała się klasycznym krajem studiów talmudycznych, a "mędrcy lotaryńscy" uchodzili za miarodajne powagi.

Z uczelni talmudycznych w Moguncji i Wormacji wyszła pierwsza wielka postać, którą Francja wydała na świat, był to rabin Salomon Icchaki, znany pod imieniem Raszi (1030-1105). Po studiach na niemieckich uczelniach, Raszi osiadł w mieście Troyes, w Szampanii (Francja). Zajmował się tam produkcją wina, ale przede wszystkim prowadził akademię talmudyczną. Talmud nie miał dla niego żadnych tajemnic. W egzegezie prześcignął wszystkich poprzedników i słusznie powiedziano, że bez niego Talmud poszedłby w zaniedbanie i stałby się niezrozumiałym. Napisał on objaśnienia znacznej części traktatów talmudycznych pod tytułem "Konteros" (Komentarz). Jego zasługi w dziedzinie wykładu Pisma Świętego zjednały mu zaszczyt Parszandata (objaśniacz Zakonu).
    Dzięki Rasziemu i jego akademii talmudycznej w Troyes, Szampania we Francji stała się ojczyzną Talmudu i nadawała w tej dziedzinie ton całej Europie. Talmudystów francuskich poszukiwano we wszystkich gminach i wynagradzano hojnie za wykłady.
    Hiszpania pozostawała nadal krajem klasycznym poezji hebrajskiej, studiów językowych, literalnej egzegezy Pisma Świętego i filozofii.

Pierwsza połowa XII wieku wydała wśród żydostwa mnóstwo mężów wybitnych, poetów, filozofów, bystrych talmudystów, których dzieła noszą niemal piętno perfekcji. Wybitni rabini, przeważnie uczniowie Alfassiego, objawiali obok studiów talmudycznych niemałą skłonność do poezji i nauki. Najznakomitszym w tej dobie rabinem był Józef Ibn-Migasz (1077-1141). Zajmował on zaszczytne stanowisko zwierzchnika gminy w Lucenie (Hiszpania).

---------------------

Na początku XII wieku prześladowania Żydów stawały się coraz częstsze, ciąglejsze i uporczywsze. W krajach chrześcijańskich wyjęto Żydów spod prawa, ponieważ nie chcieli uznać Jezusa za Syna Bożego. Odrzucali również inne dogmaty kościoła. Równocześnie w państwach muzułmańskich prześladowano Żydów, gdyż nie chcieli uznać Mahometa za proroka. Jednocześnie w Europie i północnej Afryce postawiono Żydom smutny wybór pomiędzy śmiercią a zaparciem się własnej wiary.

Chrześcijańska Kastylia w Hiszpanii (król Alfons VII Raimundez 1126-1157) udzieliła uciekającym przed Islamem Żydom schronienia. W owym czasie ulubieńcem króla był Jehuda Ibn-Ezra, który swoje bogactwo i wielkie wpływy na dworze obrócił na pomaganie żydowskim rodakom. Jehuda był marszałkiem nadwornym w Toledo, znajdowała się tam również najliczniejsza gmina żydowska.
    Od tej pory chrześcijańska Hiszpania (Kastylia i Aragonia) stały się ogniskiem umysłowości żydowskiej. Abraham Ibn-Daud (1110-1180) zajął się medycyną i hiszpańską historią. Napisał filozoficzne dzieło "Wzniosła wiara". W historycznym opracowaniu "Seria tradycji" (1161 r.) przedstawił kolejnych przedstawicieli doby talmudycznej, gaońskiej i rabinicznej.
    Abraham Ben-Meir Ibn-Ezra z Toledo (1088-1167) był w jednej osobie nieubłaganym krytykiem i niewolnikiem litery, racjonalistą i mistykiem, astrologiem i głęboko wierzącym Żydem. Posługiwał się różnymi formami poezji arabskiej i nowohebrajskiej. Zajął on pierwsze miejsce jako gruntowny i pełen taktu objaśniacz Pisma Świętego, które traktował na podstawie analizy gramatycznej. Jego komentarz do Pięcioksiągu stanowi formę encyklopedii tak co do formy, jak i treści. Ibn-Ezra stał się pionierem trzeźwej, jasnej, naukowej egzegezy biblijnej i przewodnikiem oświeconych umysłów. Rabin Ibn-Ezra po długim pobycie w Toledo, udał się w podróż przez północną Afrykę, Egipt, Palestynę, Babilonię, Włochy (1140 r.), Francję do Londynu (1158 r.). We wszystkich tych miejscach nauczał i wykładał Zakon.
    W tym czasie we Francji działał rabin Jakub Ben Meir z Rameru, który doszedł do takiej biegłości w wykładni Talmudu, że zaćmił wszystkich ówczesnych. Łącząc jasność myśli z bystrym rozumem, został głównym założycielem uczelni tosafistów w Ramer (Francja). Cieszył się on powszechnym uznaniem i szacunkiem.
    Przy uczelni w Ramer pojawił się po raz pierwszy w dziejach potalmudycznych synod rabinów, który zebrał się przy rabinie Tam aby rozstrzygnąć różne ważne kwestie religijno-prawne. Od tego momentu, podobne synody rabinów zbierały się podczas miejskich jarmarków. Uchwały synodów dotyczyły kwestii religijnych, moralnych i gminnych.
    Około 1150 r. zebrał się wielki synod 150 francuskich rabinów z Troyes, Auxerre, Reims, Paryża, Sens, Drome, Lyonu, Carpentras, Normandii, Akwitanii, Andegawii, Piktawii i Lotaryngii. Na czele synodu stanął rabin Jakub Ben Meir z akademii w Ramer. Ze względu na niebezpieczeństwo prześladowań uchwalono, aby żaden Żyd nie nabywał krucyfiksów, osprzetów kościelnych i tym podobnych rzeczy. Nikomu nie wolno było ubiegać się u władz państwowych urzędu przełożonego gminy, który miał być wybierany większością głosów członków gminy. Żaden Żyd nie powinien pozywać współwyznawcę przed sądy krajowe. Uchwalono także wiele innych ważnych decyzji, których przestrzeganie nakazane było pod groźbą klątwy.

Na południu Francji, w Prowansji i Langwedocji kwitły liczne gminy żydowskie. Między gminami panowała solidarność. Ich powszechna zamożność płynęła z rolnictwa i handlu pomiędzy Hiszpanią, Włochami, Anglią, Egiptem i Wschodem. Główną gminą była Narbona, licząca około 300 Żydów. Rektorem wybitnej uczelni w Narbona był rabin Abraham Ben-Izaak( zmarły w 1178 r.), wybitny talmudysta. W Narbonie działał również rabin Józef Ben-Izaak Kimchi, który napisał komentarz do Pisma Świętego i uprawiał poezję liturgiczną. Jemu to przypisuje się autorstwo dzieła polemicznego pomiędzy żydowstwem a chrześcijaństwem. Autor tego dzieła twierdzi, że probierzem prawdziwości religii jest poziom etyczny jej wyznawców. Pośród ówczesnych Żydów nie spotykało się morderców, cudzołożników, rabusiów. Natomiast bandytyzm wśród tak zwanych chrześcijan był powszechną codziennością w Europie. Z ust dzieci żydowskich nie słyszano złych słów, a dziewczęta pilnowały cnoty. Bogaci Żydzi wykupywali swoich braci żydowskich z niewoli i w razie potrzeby przyodziewali oraz wspomagali swoich biednych braci. Zarzut lichwiarstwa autor dzieła odparł argumentem, że lichwą trudnili się powszechnie także i chrześcijanie, którzy wykorzystywali swoich współwyznawców, lecz w odróżnieniu od Żydów nie pomagali swoim biedakom.
    W pobliskim mieście Lunel, gmina żydowska liczyła 300 osób (największa po Narbonie społeczność żydowska w Prowansji). Uczelnia talmudtyczna w Lunel współzawodniczyła z uczelnią w Narbonie. Na czele gminy stał rabin Meszullam Ben-Jakub (zmarł w 1170 r.), uczony talmudysta i wielki bogacz. W Lunel przeważał kierunek naukowy. Jonatan Ben-Dwid Kohen był wielkim autorytetem talmudycznym i jako pierwszy rozpoczął walkę aby nauka mogła prawnie istnieć w pośrodku judaizmu. Jehuda Ben-Saul Ibn-Tibbon (1120-1190) zajmował się praktyką medyczną w Lunel, a równocześnie tłumaczył z języka arabskiego na hebrajski "Obowiązki serca" Bachji, "Naukę moralną" i "Sznury pereł" Ibn-Gabirola, "Kozari" Haleviego i inne dzieła.
    W pobliskiej gminie w Posquieres żyło wówczas 40 Żydów. W tej małej gminie narodził się jeden z najznakomitszych talmudystów, rabin Abraham Ben-Dawid (1125-1198). Był on bardzo dobrze wykształcony, a będąc bogatym człowiekiem założył własną uczelnię talmudyczną.

Najwybitniejszym żydowskim uczonym epoki Średniowiecza był rabin Mosze ben-Majmon - Rambam (Majmonides) (1135-1204). Nazwa Rambam pochodzi od akronimu Rabbi Mosze ben Majmon. Urodził się w Kordobie w Hiszpanii, po czym mieszkał w Fezie w Maroku. Od 1165 roku przebywał na dworze sułtana w Fostacie (Egipt), gdzie był lekarzem i duchowym przywódcą miejscowej społeczności żydowskiej. Był on zwany po arabsku: Abu Amran Musa Obajd-Allah al-Kortobi.
    Około 1160-1164 opublikował on samodzielny pogląd na judaizm. W 1168 r. wydał komentarz do Miszny w języku arabskim "Oświetlenie" (arab. "Sirdż"). Chciał tym dziełem oświetlić i uprościć olbrzymi materiał ustnej tradycji. Jest to pierwszy naukowy komentarz Talmudu. Majmonides przeprowadził w nim naukowy dowód, że Miszna zawiera naukę moralną oraz głębsze, filozoficzne pojęcie o Bogu. Uważał on, że judaizm jest objawioną przez Boga filozofią. Wobec tego, judaizm powinien regulować zarówno poglądy i sposób myślenia człowieka, jak i jego postępowanie moralne i religijne. Judaizm więc nie tylko ustala postępki, ale też normuje wyższe myślenie i pewne idee podaje jako prawdę niezbitą. W ten sposób Majmonides doszedł do podania trzynastu artykułów wiary judaizmu. Jakkolwiek te artykuły wiary opierają się na badaniach, to jednak, zdaniem Mojmonidesa, ten tylko mógł uchodzić za prawdziwego Izraelitę, kto je wszystkie uznał za prawdziwe. Ktoby zaprzeczył jednemu z nich, przestawał już należeć do judaizmu.
    Komentarz do Miszny poprzedzony jest obszernym wstępem zawierającym: opis ustnego przekazywania prawa od czasów Mojżesza, podstawowe zasady doktrynalne judaizmu, wstęp do wypowiedzi mędrców, w którym Majmonides wyłożył swój system etyczny.
    Żydzi powoli poznawali się na wielkości Majmonidesa, aż uznali go za miarodajny autorytet rabiniczny. W 1175 r. Majmonides otrzymał urzędową godność rabina gminy w Kairze. Urząd ten uważał za święte kapłaństwo i sprawował go gorliwie i sumiennie.
    W 1180 r. ukończył nowy kodeks religijny prawa, zwany "Powtórzona Tora" (hebr. "Miszne Tora"), powszechnie znany pod tytułem "Silna ręka" (hebr. "Jad ha-Chazaka") od czternastu księg, na które dzieli się hebrajski (jad - odpowiada liczbie 14). "Miszne Tora" jest dziełem monumentalnym, pierwszą próbą przejrzystego uporządkowania prawa talmudycznego. W dziele tym Majmonides ogarnął całe prawodawstwo talmudyczne. Opisał sposoby składania ofiar, doktrynę mesjańską judaizmu, ale także sposoby uprawiania pól. Celem tego wielkiego dzieła było uproszczenie nauki całego judaizmu - biblijnego i talmudycznego. Tym kodeksem prawa, Majmonides oddziaływał na cały świat żydowski, pobudzając Żydów do działania i wewnętrznej przemiany. W przeciągu 10 lat dzieło to rozprowadzono po licznych krajach. Nie tylko je czytano, lecz podniesiono do znaczenia podstawowej księgi religijnej. "Księga przykazań" (hebr. "Sefer ha-Mictwot"), w której Majmonides zestawia 613 przykazań prawa Mojżeszowego jest częścią wstępu do "Miszne Tora", a zarazem odrębną całością. Mojmonidesa okrzyknięto "sztandarem rabinów" i "oświecicielem oczu Izraela". Uznano go za najwyższy autorytet społeczności żydowskiej.
    W 1187 r. został zwierzchnikiem (nagid) wszystkich gmin w Egipcie. Godność ta pozostała w jego rodzinie do XIV wieku.
    W 1190 r. Majmonides ukończył traktat filozoficzno-religijny "Przewodnik dla błądzących" (hebr. "More Newuchim"). Dzieło to stanowi punkt kulminacyjny geniuszu Majmonidesa. Traktat przetłumaczony na łacinę wywarł duży wpływ na teologów chrześcijańskich. Majmonides, odrzucał dosłowne rozumienie tekstów biblijnych, proponował wyjaśnianie ich za pomocą metafor, analogii i porównań. Skonstruował kompletny system filozoficzny. Mimo, że określa się go jako jednego z przedstawicieli arystotelizmu w filozofii żydowskiej, nie przyjmował on filozofii Arystotelesa w całości, odrzucając np. koncepcje wieczności wszechświata. Dążąc do racjonalistycznego uzasadnienia zasad judaizmu miał jednak specyficzny stosunek np. do cudów, które uważał za "zjawiska naturalne".
    Później napisał jeszcze traktat o zmartwychwstaniu ciała i kilka innych prac. Poglądy Majmonidesa wywołały sprzeciw ze strony ortodoksyjnych rabinów i spór ciągnący się ponad sto lat pomiędzy zwolennikami a przeciwnikami jego poglądów, które ostatecznie zostały ogólnie zaakceptowane.
    W Fustat, czyli w Starym Kairze, gdzie mieszkał, Muzułmanie razem z Żydami opłakiwali jego śmierć. Szczątki Majmonidesa przewieziono do Tyberiady, gdzie jego grób nadal jest miejscem pielgrzymek pobożnych Żydów. Na grobie widnieje napis : "Od Mojżesza do Mojżesza nie było nikogo takiego jak Mojżesz". (Mosze to Mojżesz)

---------------------

Na współczesny kształt judaizmu wpłynęły nie tylko rzeczy zaakceptowane, ale i odrzucone. Z pewnością odrzucenie chrześcijaństwa miało swój wpływ na judaizm. Jednakże wyraźniejsze ślady pozostawiły walki toczone z gnostycyzmem i dualizmem, toczone zresztą równolegle przez pierwszych chrześcijan. Swój ślad pozostawiły także dysputy toczone w X wieku z karaimami. W XIII wieku dyskutowano nad możliwością uznania filozofii Arystotelesa.

Po 1204 r., gdy zmarł Majmonides, społeczność żydowska w Europie i Azji rozpadła się na dwa zwalczające się stronnictwa: majmonisów i antymajmonisów. Ci ostatni otwarcie potępili nauki Majmonidesa i zawierające je pisma. Dla ortodoksów talmudycznych nauki Majmonidesa były prawdziwą herezją. Obserwowali oni z trwogą rozwój nowej filozofii i obawiali się zagłady judaizmu.
    W 1232 r. trójka francuskich rabinów (Jon Ben-Abraham Gerundi, Meir Abulafja i Dawid Ben-Saul) rzuciła klątwę na wszystkich tych Żydów, którzy czytają pisma Majmonidesa, szczególnie rozdziały filozoficzne. W wykładni Pisma trzymali się zasad Raszego. W odpowiedzi, zwolennicy nauk Majmonidesa z francuskich gmin w Prowansji (Lunel, Beziers i Narbona) obłożyli klątwą antymajmonisów. Wezwali oni wszystkich Żydów, by się przyłączyli do obrońców czci wielkiego Majmonidesa.
    Niezgoda i podziały szybko ogarnęły gminy żydowskie w Prowansji, Katalonii, Aragonii i Kastylii. Jedna strona obstawała, że słowa Pisma Świętego i Talmud należy przyjmować z bezwzględną wiarą, bez dociekań i filozofii. Druga strona podkreślała, że rozum ma głos w sprawach religii.
    W obronie nauk Majmonidesa wystąpił rabin Dawid Kimchi, wybitny badacz języka hebrajskiego i komentator Pisma Świętego. Dla Kimchi judaizm był kultem idei. Rozpatrując rozumem nauki Talmudu nie miał w nich żadnych tajemnic. Za nauką Majmonidesa uważał, że przypisywanie jakiejś potęgi złym duchom było tylko przesądem.

Przeciwko niemu wystąpił rabin Mojżesz ben Nachman, znany też pod akronimem Ramban (1194-1270), niezależny badacz z kręgów talmudyczno-rabinicznych. Był nie tylko rabinem Gerony, ale duchowym przywódcą całej społeczności żydowskiej w Hiszpanii. Dla Nachmaniego judaizm był religią uczucia i naukę tajemną uważał za święte świętych judaizmu, do którego myśl świecka nie ma dostępu. W swym światopoglądzie przyznawał ważną rolę demonom.
    W 1235 r. w Coucy (południowa Francja) odbył się zjazd rabinów gmin południowej Francji i Hiszpanii, pod przywództwem rabina Nachmana. Był on zaniepokojony rozbiciem jedności judaizmu i wzywał do przywrócenia pokoju pomiędzy Żydami. Za pomocą kazań i usilnych upomnień wzmocnił osłabioną wiarę żydowską. Dążąc do pojednania pomiędzy skłóconymi stronnictwami publicznie uznał Majmonidesa, stawiając go na równi z gaonami. Jednakże skłócone stronnictwa nie zwróciły uwagi na propozycje Nachmana.
    W 1263 roku na rozkaz króla Aragonii, Jayme, odbyła się w Barcelonie wielka dysputa religijna pomiędzy judaizmem a chrześcijaństwem. Stronę Kościoła reprezentował Dominikanin Pablo Christiani. Przed zarzutami ze strony Kościoła, judaizmu bronił rabin Mojżesz ben Nachman - Ramban (Nachmanides) (1194-1270). Christiani głosił, że wiele fragmentów Talmudu udowadnia prawdy głoszone przez chrześcijaństwo. Dysputa teologiczna trwała cztery dni. Odbywała się w Barcelonie w obecności króla i jego dworu, a także wysokich dostojników Kościoła. Po jej zakończeniu zarówno strona kościelna jak i Nachmanides opublikował wersję jej przebiegu. Pomimo różnic w szczegółach publikacje te umożliwiają w miarę wierne odtworzenie tamtej dysputy. Pablo Christiani dowodził, że legendy zawarte w Talmudzie potwierdzają fakt, że Mesjasz już przybył w osobie Jezusa - Boga i człowieka, który swą śmiercią odpokutował za grzechy ludzi i w związku z tym przykazania judaizmu straciły swą ważność. Nachmanides przeciwstawił się metodzie wyciągania wniosków chrystologicznych z tekstów, których nie można brać dosłownie, gdyż właśnie alegoria jest ich główną siłą wyrazu. Nachmanides potwierdził prawdy judaizmu, atakując jednocześnie niektóre dogmaty dotyczące natury Boga. Oskarżył też chrześcijan za występki, które dalekie są od głoszonej przez nich nauki o pokoju i miłości. Debata została przerwana. Nie ustalono żadnych końcowych wniosków. Po jej zakończeniu Nachmanides przez tydzień nauczał w synagodze w Barcelonie, gdzie wcześniej zakonnik chrześcijański wygłosił kazanie zachęcające Żydów do konwersji na chrześcijaństwo.
    W 1265 r. Dominikanie wytoczyli przeciw Nachmanowi proces w Sądzie Inkwizycji, oskarżając go o bluźnierstwo. Król, który mu sprzyjał, zaproponował, aby sprawę zakończyć skazując Nachmanidesa na dwa lata wygnania z kraju a jego relację z debaty - na zniszczenie. Nie usatysfakcjonowało to jednak Dominikanów. Nachmanides opuścił Hiszpanię i wyruszył do Ziemi Świętej, dokąd dotarł w 1267 r. Zorganizował tam gminę żydowską i założył synagogę. Budował uśpiony wśród Żydów wschodnich zapał do egzegezy Pisma Świętego. W tym celu opracował przejrzyste komentarze do Pisma Świętego. Swoje objaśnienia często uzupełniał fragmentami o charakterze homiletycznym, filozoficznym, czy nawet mistycznym. Nachmanides odrzucał filozoficzny racjonalizm, na rzecz objawienia, sięgał do tradycji kabalistycznej, chociaż jednocześnie był zwolennikiem ograniczania poszukiwań mistycznych. Niewątpliwie jego autorytet przyczynił się jednak do wzrostu znaczenia myślenia mistycznego w filozofii żydowskiej. Rozniecił również tęsknotę Żydów do Ziemi Obiecanej.

W czasie tych wielkich sporów, w łonie judaizmu pojawiła się nowa nauka religijno-filozoficzna, która podawała się za mądrość odwieczną i żydowską, lecz w rzeczywistości taką nie była. Ta nowa tajemna nauka zwała się Kabałą (tradycją). Jej pierwszy początek zaistniał w XIII wieku. Jednym z jej twórców był hiszpański rabin Izaak Ślepy (pisał w latach 1190-1210). Za nowy artykuł wiary żydowskiej przyjął wędrówkę dusz. Kabalistyka jest zasadniczo połączeniem gnostycyzmu z ascetyzmem i zawiera w sobie liczne pierwiastki magiczne. Systematyką nauk Kabały zajęli się uczniowie Izaaka Ślepego: Azriel i Ezra z Gerony. Powstała pierwsza księga mistyczna "Blask" ("Bahir"). Hiszpańscy kabaliści twierdzili, że pochodzi ona z czasów starożytnych. Jednakże prawdziwym gniazdem rodzinnym Kabały była Gerona w Hiszpanii.
    Następnym wybitnym kabalistą był rabin Salomon Ben-Abraham Ben-Adret z Barcelony (1245-1310). Talmud nie miał dla niego żadnych tajemnic, filozofię zaledwie tolerował, natomiast dla Kabały miał głęboki respekt. Przez czterdzieści lat uchodził za najwyższą powagę w kwestiach religijnych wśród całego żydostwa. Dzięki niemu Hiszpania ponownie stała się na przeciąg dwóch stuleci ogniskiem całego żydostwa. U jego boku pracował rabin Aron Halevi (1235-1300).
    Nad dalszym rozwojem Kabały pracował Todros Ben-Josef Halevi (1234-1304) z Toledo w Hiszpanii. Był on medykiem i finansistą na dworze królewskim w Toledo. Wysoka pozycja, bogactwo i uczoność zyskały mu szacunek gmin hiszpańskich i francuskich. Był on wtajemniczony w Kabałę, którą uważał za objawienie Boskiej mądrości.
    Obok niego pracowali Izaak Allatif, Abraham Abulafja i Mojżesz de Leon. Rabin Abraham Abulafia (1240-1291) medytował nad literami Pisma Świętego i dochodzil do ekstazy, aby zatopić się w Imieniu Bożym. Czynił to aby osiągnąć wyzwolenie człowieka. Ci trzej kabaliści rozwinęli doktryny mistyczne, które zaćmiły światło judaizmu ciemną mgłą.
    Mojżesz Ben-Szem-Tob de Leon (1250-1305) wprowadził do literatury żydowskiej księgę kabalistyczną, którą utwierdził i uwieńczył nauką tajemną. Opublikował on księgę "Blask" ("Zohar"), którą przez długie wieki uwielbiano jako objawienie niebios. Autorem miał być podobno Tananita Szymon Ben-Jochaj, który spędził trzynaście lat w jaskini. Jednakże najprawdopodobniejszym jej autorem był Mojżesz de Leon. Rabin Mojżesz de Leon odrzucił drogę medytacji. Skoncentrował się na słowach Pisma Świętego i w tym misterium starał się nawiązać kontakt z Bogiem.
    Tym to sposobem do kręgów żydowskich wślizgnęła się księga zasadnicza, stawiająca nieznaną jeszcze przed stu lat Kabałę obok Pisma Świętego i Talmudu. Wkrótce księgę "Zohar" zaczęto uznawać za kanon judaizmu. Była to jednak wiedza wyłącznie dla wtajemniczonych, wykładana tylko najzdolniejszym uczniom. Obecnie Kabała w wielu środowiskach jest uważana za wewnętrzny nurt judaizmu rabinicznego. Kabalistyka nigdy nie spotkała się z potępieniem, choć starano się zawęzić jej oddziaływanie do wąskiego kręgu wtajemniczonych. The Jewish Encyclopedia nazywa Kabałę "ezoteryczną lub mistyczną doktryną odnoszącą się do Boga i wszechświata, otrzymaną jako przekaz objawienia dla wybranych [żydowskich] świętych z odległej przeszłości a przechowywaną wyłącznie przez kilkoro uprzywilejowanych". Kabała zawiera wiele spekulacji podsuwanych jako ukryta mądrość. Kabaliści zastanawiali się, czy z Tanach można odczytać datę końca świata. Torze przypisywano Boski charakter i nie zezwalano na zmianę w niej choćby literki lub nawet kropki. Przy pomocy kombinacji obliczeń rachunkowych próbowano zgłębić tajemnicę Imienia Bożego. Niektórzy myśleli nawet, ze w ten sposób będą mogli ożywić człowieka - stworzyć sztucznego człowieka (Golema).

---------------------

Następny okres można by nazwać niemiecko-polskim, gdyż od XIII wieku miał miejsce nieustanny odpływ Żydów z Niemiec głównie do Polski. Niektórzy spośród nich przesiedlali się również do Hiszpanii i Włoch. Generalnie jednak zaznaczył się ruch na wschód, do Polski, oraz na południe, do Włoch. Ci przybysze byli zwani mianem Aszkenazym (Aszkenazejczycy, od hebr. nazwy Niemiec - "Aszkenaz"). Narzucali oni miejscowej ludności żydowskiej własny język i kulturę religijną.

Uczeń rabina Meira z Rothenburga, rabin Aszer ben Jechiel - znany pod akronimem Rosz (1250-1327), przywódca społeczności żydowskiej w Niemczech, w obliczu prześladowań ze strony fanatycznych chrześcijan, uciekł w 1303 roku do Hiszpanii. Zamieszkał w Toledo, gdzie żyjąc w nędzy nauczał i cieszył się dużym szacunkiem Żydów.
    Aszer brał udział w dyspucie nad rolą i pożytkiem studiów filozoficznych. Uważał, że wprowadzony przez Salomona ben Abrahama Adreta zakaz studiowania filozofii przed ukończeniem 25 roku życia jest zbyt łagodny i jego zdaniem należałoby w ogóle zakazać studiowania filozofii. Ostatecznie poparł Adreta, ale twierdził, że nie jest to równoznaczne z poparciem dla filozofii jako nauki.
    Aszer zajmował się wszystkimi dziedzinami nauczania rabinicznego. Czasem występował przeciwko obyczajom, które dominowały w Hiszpanii, gdyż uważał je za wpływ otoczenia chrześcijańskiego. Do takich należało np. prawo pozwalające by kobiety otrzymywały taką samą część dziedzictwa jak mężczyźni, gwarantowanie najstarszym synom całości majątku oraz zwyczaj, nakazujący mężowi udzielenie żonie rozwodu, jeśli ta stwierdziła, że już go sobie nie życzy jako małżonka. Aszer pozostawił ponad 1200 responsów, tj. odpowiedzi na kwestie prawne. Jego głównym dziełem było opracowanie Talmudu dla celów praktyczno-religijnych (lata 1307-1314).
    Aszer opracował także komentarze do Miszny i Talmudu, wyjaśniając w nich zawiłości prawne; dyskusje nad problematycznymi fragmentami Talmudu uwzględniając poglądy różnych badaczy pism (po raz pierwszy znalazły się w takim dziele autorytety niemieckie i hiszpańskie). Praca ta stała się podstawą do stworzenia ostatecznej wersji kodeksu "Cztery Szeregi" (hebr. "Arba Turim"), napisanego przez syna Aszera - Jakuba ben Aszera. W ten sposób ponownie uporządkowano żydowskie prawo, pomijając halachy odnoszące się do służby świątynnej.

W 1305 r. rabin Ben-Adret, działając pod wpływem rabina Aszera, ogłosił w Barcelonie (Hiszpania) klątwę na wszystkich tych Żydów, którzy czytaliby dzieła naukowe. Klątwie podlegały również pisma Majmonidesa, a jedyny wyjątek uczyniono dla studiów medycznych. Był to pierwszy przypadek inkwizycji w kręgach żydowskich.
    W odpowiedzi, grupa żydowskich uczonych z Jakubem Tibbon na czele, powzięła w Montpellier uchwałę o obłożeniu klątwą wszystkich tych Żydów, którzy zabraniają zajmować się nauką i źle wyrażają się o wielkim Majmonidesie. Była to więc klątwa przeciw klątwie.

Hiszpańscy Żydzi w nauce rozwijali się zasadniczo jednostronnie, w kierunku talmudycznym wyznaczonym przez rabina Aszera. W owym czasie rabin Jakub Ben-Aszer (1280-1340) ujawnił zdumiewającą uczoność w ostatecznej kodyfikacji praw talmudycznych. Ułozył on drugi kodeks religijny "Cztery Szeregi" (hebr. "Arba Turim"), przeznaczony do praktyk religijnych, tj. rytualnych, moralnych i dotyczących prawa małżeńskiego oraz cywilnego. Dzieło to otworzyło nową epokę w rozwoju wewnętrznym judaizmu. Można powiedzieć, że pod jego ręką judaizm talmudyczny przemienił się w judaizm rabiniczny. Ustawy Talmudu prawie zginęły w powodzi surowych nakazów powag rabinicznych. Nawet twierdzenia kabalistyczne znalazły swoje miejsce w tym nowym kodeksie.

---------------------

Szczególnej wymowy historycznej nabrał okres zwany hiszpańskim (od XV do XVIII wieku). Wybitnie rozwinęła się wówczas umiejętność kaznodziejstwa. Gdy ludziom było ciężko, trzeba było pocieszać i zachęcać ich do dalszego życia, do trwania w wierze i dobrych obyczajach. Trzeba było im wykazać, że wszystkie te klęski były przepowiedziane w Piśmie Świętym, i że Bóg zapowiedział również nadejście ratunku i odrodzenia narodowego, a ostatecznie wiecznej szczęśliwości. Tak głosząc, kaznodzieje całkowicie opierali się na tekstach biblijnych i talmudycznych komentarzach.
     Kaznodzieje hiszpańscy posiadali wysokie i poprawne wykształcenie, również w naukach świeckich. Potrafili publicznie nauczać przed ludźmi wykształconymi w mowie hiszpańskiej lub włoskiej. Wywierali oni silny wpływ na społecznościach żydowskich w krajach, do których schronili się wygnani Żydzi hiszpańscy. Przebieg wydarzeń wiązał się przede wszystkim z oddziaływaniem czynników politycznych. Wygnanie Żydów z Hiszpanii i Portugalii (1492 i 1497 rok) spowodowało powstanie nowych ośrodków sefardyjskich we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Los wygnańców nie był łatwy. Wielu spośród nich udała się do Włoch, inni do Maroka, Egiptu i Turcji. Znani byli oni pod hebrajską nazwą "sefardim" (Sefardyjczycy od hebr. nazwy Hiszpanii - Sefarad). Do nowych krajów przywieźli z sobą własną kulturę i język (żydowsko-hiszpański). Znali się na medycynie, technice, kupiectwie i handlu. W każdym miejscu, gdzie się osiedlali, wywierali silny wpływ na kulturę i życie miejscowej społeczności.

Pod koniec XV wieku skarbnikiem króla Portugalii Alfonsa V, a później ministrem na dworze królów Hiszpanii Ferdynanda i Izabeli, był rabin Jicchak Abarbanel (1437-1508). Był on ostatnim z długiego szeregu żydowskich mężów stanu w Hiszpanii. Wokół niego skupiło się grono wybitnych uczonych i uczniów. Abarbanel pisał komentarze i objaśnienia historyczne, każdą księgę Pisma Świętego poprzedził przejrzystym wstępem i streszczeniem, co później zaczęli naśladować chrześcijanie. Wprowadzono wówczas przymusowy chrzest wszystkich Żydów w Hiszpanii i Portugalii. Rabin Abarbanel bezskutecznie próbował zapobiec wypędzeniu prawowiernych Żydów, lecz musiał razem z innymi udać się na wygnanie (1492 rok). Zamieszkał we Włoszech, początkowo w Neapolu, a następnie w Wenecji.
    Wygnańcem z Hiszpanii był również Mojżesz Almosnino, który był popularnym nauczycielem w Salonikach w XVI wieku. We Włoszech znany był w XVI wieku kaznodzieja Jehuda Muscato, a w Wenecji kaznodzieja Samuel Jehuda Katzenellenbogen. W XVII wieku w Wenecji działał Azaryjasz Figo, przywódca gminy Żydów hiszpańskich i portugalskich.

---------------------

W 1538 r. w Safed w Galilei powstał zawiązek nowego Sanhedrynu. Rabin Jakub Berab zebrał 25 rabinów, którzy udzielili mu godności sędziego-rabina. Powstaniu Sanhedrynu w Safedzie przeciwstawił się pierwszy rabin Jerozolimy, Lewi Ben-Jakub Chabib. W wyniku gwałtownych sporów wewnętrznych Sanhedryn upadł w 1541 r.
    Rabin Jakub Berab przez cały czas szczególnie mocno wyróżniał Józefa Karo, gorącego zwolennika mesjanizmu kabalistycznego. Józef Karo (1488-1575) po wygnaniu z Hiszpanii osiedlił się w Turcji. Był on rabinem w Adrianopolu i Nikopolu, a w 1492 roku osiedlił się w Górnej Galilei. W mieście Cfat (Safed) założył jesziwę. Josef Karo był jednym z najwybitniejszych w dziejach judaizmu autorytetów halachy, a zarazem autorem traktatów kabalistycznych. I właśnie z kabalistyki wynikły nowe religijne nurty w judaizmie. Józef Karo poświęcił się badaniu tekstu Miszny, który znał na pamięć. Podjął on olbrzymie dzieło, które po dwudziestu latach (1522-1542) doprowadził do końca i którego powtórna rewizja zajęła mu dalsze dwanaście lat (1542-1554). Był to komentarz "Dom Józefa" (hebr. "Bet Josef", komentarz do "Arba Turim") i kodeks religijny "Nakryty stół" (hebr. "Szulchan Aruch"), który jest opatrzony licznymi dowodami i sprostowaniami. Józef Karo pragnął swym kodeksem religijnym zakończyć rozprężenie i wewnętrzne spory w judaizmie, spowodowane chaosem panującym w licznych komentarzach i objaśnieniach do Talmudu. Będąc uchodźcem z Hiszpanii, nieświadomie przedkładał opinie rabinów sefardyjskich (hiszpańskich) nad rabinów aszkenazyjskich (niemieckich, polskich i francuskich). Przejął również od mistyków hiszpańskich elementy Kabały.

W krajach południowej Europy warunki życia Żydów były względnie dobre. Mieli oni liczne kontakty z ludnością miejscową i licznie czerpali z wzorów arabskich, hiszpańskich oraz włoskich. Byli oni również mniej żarliwi i pobożni, bardziej skłonni do zachwytu światem doczesnym, wrażliwi na piękno życia. Charakteryzowała ich piękna mowa i poezja śliczna w swojej formie. W bogato zdobionych synagogach przemawiali kaznodzieje. Posługiwali się oni kunsztownie zbudowanymi mowami. Takim był właśnie świat Żydów sefardyjskich.

W Europie Wschodniej coraz większy wpływ uzyskiwali Aszkenazyjczycy, którzy zakładali nowe ważne jesziwy. Ich zasób wiedzy świeckiej był mniejszy, a kontakty z ludnością miejscową słabe. Język Żydów aszkenazyjskich był biedną gwarą niemiecką, odciętą od rodzimego pnia. Nie brał udziału ani w rozwoju języka niemieckiego, ani też w bogactwie języka polskiego. Trudno było tutejszym rabinom tworzyć piękne kazania. Dla nich najważniejsza była myśl religijna, która sobą wszystko przesłaniała i wszystko w sobie pochłaniała. Ich oczy skupiały się na Talmudzie w świecie myśli i wzniosłych modlitw zaziemskich. Dużo się modlono, Talmud studiowano do upojenia, i już mało czasu zostawało na głoszenie kazań pięknych mową.
    Zamiłowanie do Talmudu przeszczepiło do Polski dwóch rabinów wywodzących się z niemieckiej szkoły talmudycznej. W 1469 r. z Moguncji (Niemcy) wyemigrował do Poznania (w Polsce) rabin Mojżesz Menz. Drugim był rabin Józef Polak, który wyemigrował z Pragi (Czechy) do Krakowa (w Polsce). W latach 1490-1530 wspaniale rozwijał swoją działalność w Krakowie, gdzie założył własną uczelnię talmudyczną. Józef Polak wyśrubował metodę egzegezy Talmudu do zdumiewającego mistrzostwa.
    Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas wśród całego żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni talmudycznych był najlepszą rekomendacją na rabina we wszystkich gminach europejskich.

Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce ugruntowało trzech rabinów, Szachna, Lurja i Isserles. Ten triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski nad całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez wszystkich chętnie uznawane.
    Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był nadrabinem w Lublinie. Rabin Salomon Lurja (1510-1573) był wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i głęboko objaśniał zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę na poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form językowych hebrajskiego.

Jednakże nadającą ton w Polsce powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles, znany także pod akronimem Remu (1520-1572). Mieszkał on w Krakowie (Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy, która cieszyła się dobrą opinią w całej Europie. Sprawował funkcję naczelnego rabina Krakowa aż do śmierci i słynął z łagodności okazywanej wszystkim uciskanym i będącym w trudnej sytuacji ekonomicznej. Był gruntownie obeznany z całą literaturą talmudyczną. Napisał on liczne komentarze i wyjaśnienia do Pisma Świętego. Szczególną sławę przyniósł mu komentarz uzupełniający do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze", komentarz do "Bet Josef"). Isserles podkreślał znaczenie lokalnych zwyczajów dla rozwoju żydowskiego prawa. Prezentował poglądy i praktyki rabinów i wspólnot aszkenazyjskich. Isserles jeszcze większą sławę zyskał swoją polemiką "Obrus" (hebr. "Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin Mojżesz Isserles komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich) przeciwstawił komentarze rabinów aszkenazyjskich (niemiecko-polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i praktyki, umożliwiając ukształtowanie się Żydów Aszkenazyjskich jako grupy jednolitej pod względem religijnym i kulturowym.

W owym czasie we Włoszech pisał Azarja Ben-Mose dei Rossi (1514-1578), który przyswoił sobie całe piśmiennictwo żydowskie. Był to pierwszy uczony, który skonfrontował Talmud z elementami świata żydowsko-greckiego, które znajdują się w literaturze ojców Kościoła. Jego największym dziełem była "Pochodnia oczu" (1575 r.), której treść stanowią paralele relacji talmudycznych i świeckich w kwestiach historycznych i archeologicznych.

---------------------

Dla żydostwa pogromy kozackie i wojny w Polsce (1648-1657) miały przełomowe znaczenie. Za sprawą uchodźców, dorobek umysłowy Żydów polskich stał się dostępny dla wszystkich gmin. W uznaniu wiedzy talmudycznej, urzędy rabinów najczęściej powierzano Żydom polskim. Na Morawach osiedli Efraim Kohen i Sabbataj Kohen, w Amsterdamie osiadł Mojżesz Ribkes, we Frankfurcie osiadł Aron Kajdanower, w Metz Mojżesz Kohen. Ci wybitni polscy talmudyści narzucili innym gminom swoją pobożność i swojego ducha. Bardzo często spoglądali z poczuciem wyższości na rabinów niemieckich i portugalskich. Każdy kto chciał gruntownie studiować wiedzę talmudyczno-rabiniczną udawał się do polskich talmudystów. Żartowano z "Polaków", lecz we wszystkim ich słuchano.

Wybitnym rabinem działającym wówczas na polskich ziemiach, był rabin Dawid ben Szmuel Halewi - Taz (1586-1667). Urodził się we Włodzimierzu Wołyńskim, a kształcił na jesziwie krakowskiej u rabina Joela Sirkesa. Był rabinem w Poznaniu, Ostrowie i Lwowie. Gdy wybuchła wojna kozacka, Halewi uciekł przed pogromami na Morawy, skąd powrócił do Polski w 1654 roku. Przed Kozakami i wojskami rosyjskimi uciekali z Polski również i inni żydowscy uczeni. Rabin Szabtaj ben Meir Hakohen - Szach (1621-1662), pochodzący z Litwy, uciekł wówczas do Czech, gdzie został rabinem Holeschau na Morawach.
    Na polskich ziemiach, w Kaliszu, działał także rabin Abraham Halewi Gombiner (1634-1682), który napisał komentarz "Tarcza Abrahama" (hebr. "Magen Awraham") do "Orach Chajim".

W owym czasie prawie wszystkie gminy żydowskie w Portugalii i Włoszech zajmowały się Kabałą. Pismo Święte było zapomniane, a szkoły rabiniczne zajmowały się wyłącznie Talmudem, a właściwie naukami powag rabinicznych z niedawnych czasów - Józefa Karo i Mojżesza Isserlesa.
    Dobrze wykształceni marrani portugalscy nie byli ściśle związani z judaizmem, dlatego coraz częściej zdarzała się otwarta krytyka skrupulatności i przemądrzałości rabinów. Znajdowali się także tacy, którzy poddawali w wątpliwość prawdę judaizmu w jego rabinicznej i kabalistycznej postaci.
    Uriel da Costa (1590-1640) powrócił z katolicyzmu na judaizm i osiedlił się w Amsterdamie. Studiując Pismo Święte zauważył, że życie religijne i ustalone normy prawne nie zgadzają się z przepisami Mojżesza. Swoją otwartą krytyką judaizmu rabinicznego ściągnął na siebie klątwę rabinów. Costa ogłosił dzieło "Przegląd tradycji faryzejskich" przeciwstawiając się istniejącemu judaizmowi. Po ciężkich przeżyciach zginął śmiercią samobójczą.
    Leon Modena (1571-1655) przełożył na język włoski całość rytualnego kodeksu żydowskiego. W ten sposób wystawił na publiczny widok ukrywane dotąd zwyczaje judaizmu rabinicznego. Dla większości chrześcijan były one dziwactwem i śmiesznością.
    Największym myślicielem swojej epoki był Baruch Spinoza (1632-1677). Ten wielki żydowski filozof mieszkający w Amsterdamie był przedstawicielem racjonalizmu. Otwarcie głosił monizm, uznając istnienie tylko jednej substancji-boga, czyli przyrody (panteizm). W etyce obstawał przy idei wolności, jako uświadomionej konieczności. Wstrząsem dla judaizmu był jego "Traktat teologiczno-polityczny" wydany w 1670 roku, który zaatakował podstawy judaizmu: objawienie, koncepcję narodu wybranego, wiarę w cuda, metodę objaśniania Biblii oraz jej autorstwo. Spinoza za ogłoszone swoje nauki został wyklęty przez rodzimą gminę amsterdamską i obłożony najcięższą klątwą rabiniczną.

---------------------

Zadziwiającym jest fakt, że na ruinach palonego przez Inkwizycję Talmudu dźwignął się gmach Kabały. W owym czasie większość wysokiego duchowieństwa katolickiego uległa fascynacji żydowskim mistycyzmem, uznając Kabałę za misterium wiary chrześcijańskiej. Za papieża Pawła IV po raz pierwszy za zgodą Inkwizycji wydrukowano księgę "Zohar". Uczynił to Emanuel de Benevent z Mantui. Od chwili ukazania się drukiem, "Zohar" rósł w coraz większą powagę jako księga kanoniczna i przez długi czas stawiano go na równi z Pismem Świętym.
    Był to czas wielkich wstrząsów w świecie judaizmu. Ośrodki karaimów przeniosły się stopniowo na północ, na Krym i Litwę. Wstrząsy polityczne wywołały odrodzenie mistycyzmu żydowskiego, którego głównym ośrodkiem stał się Safed (Cfat) w Palestynie. Działali tam Izaak Luria (zmarły w 1572 roku) i Józef Karo (zmarły w 1575 roku).

Po 1570 r. żydowska Kabała zdobyła niepodzielną władzę w Palestynie i rozszerzała się stąd na Turcję, Włochy, Polskę i Niemcy.
    Izaak Luria (1534-1572) najgłębiej szukał mądrości w kabalistycznym dziele "Zohar". Próbował uporządkować system Kabały za pomocą istot liczbowych. Ale ta mocno skomplikowana teoria była tylko wstępem do praktycznej części tajemnej wiedzy. Środek ciężkości znajdował się wędrówce dusz. Wszędzie działały duchy i Luria słyszał ich szept: w szmerze wody, szeleście drzew i traw, śpiewie ptaków, blasku płomienia. Jego najbliższym towarzyszem był Chaim Vital Calobrese (1543-1620). Przyłączyła się do nich grupa uczniów, z których Luria uczynił dwie klasy: wtajemniczonych i nowicjuszy. Nazywali go "świętym i boskim" i uważali za poprzednika Mesjasza.
    Za sprawą Luri powstał judaizm zaharystyczno-kabalistyczny. Księga "Zohar" stanęła na równi z Pismem Świętym i Talmudem, a nawet dla wielu stała się większą powagą. Duży nacisk kładziono na szabat z jego nabożeństwem i ucztą. Ułożono przy tym wiele pieśni, często z bezsensownymi formułami.
    Równocześnie nastąpił upadek moralności Żydów zafascynowanych Kabałą. Z łatwością dochodziło do rozwodów, a dzieci z różnych małżeństw wcale się nie znały.

Gorączka mistycyzmu i mesjanizmu osiągnęła szczytu wraz z pojawieniem się Sabbataja Cwi (1626-1676) ze Smyrny. W 1656 r. Sabbataj Cwi ogłosił się Mesjaszem. Zapoczątkował on istnienie nowego ruchu w judaizmie. Miał on charakter apokaliptyczny i wyrastał z kabalistyki. Sabbataj Cwi miał małą znajomość Pisma Świętego oraz Talmudu, pociągała go natomiast Kabała. W kabalistycznej księdze "Zohar" odnalazł przypisek, że 1648 r. był początkiem ery zbawienia (rok 5408). Sabbataj ogłosił, że rządy Tory dobiegły końca i zdecydowanie przeciwstawił się tradycji rabinicznej. Sabataj Cwi wraz ze swoimi zwolennikami zajął synagogę w Smyrnie i czynił wiele rzeczy sprzecznych z zasadami judaizmu. Ogłosił 18 czerwca 1666 r. dniem zbawienia. W 1667 roku, Sabbataj Cwi mając do wyboru przejście na Islam lub śmierć, zdecydował się na to pierwsze.
    Wielki ruch mesjanistyczny objął gminy żydowskie w Azji Mniejszej. Również wśród Żydów europejskich rosła liczba zwolenników Sabbataja Cwi. Wielu Żydów szykowało się do powrotu do Judei.
    Jednakże znaczna część pobożnych Żydów zdecydowanie sprzeciwiła się Sabbatajowi. Przestrzegali oni przepisów religijnych judaizmu i wyobrażali sobie Mesjasza jako pobożnego rabina, natomiast Sabbataj usiłował rozwiązać Zakon. W ten sposób w większości gmin żydowskich powstały grupki niedowiarków, broniących tradycji judaizmu rabiniczno-talmudycznego. Judaizm i Kabała zaczęły wzajemnie się zwalczać.

Śmierć Sabbataja Cwi w 1676 roku była szokiem dla wielu kręgów judaizmu, który znalazł się w stanie rozdarcia wewnętrznego. Był to okres głębokich kontrowersji religijnych.
    Po jego śmierci nauki Sabataja Cwi rozpowszechniał głownie kabalista Natan z Gazy (1644-1680). Uważał on, że Mesjasz podejmuje wśród męki próbę odtworzenia pierwotnej harmonii. Ustępuje wobec pozornej przewagi zła tylko po to, aby pokonać je od środka. Może on oczyścić to, co nieczyste, sam stając się "nieczystym". Dlatego nie podlega Prawu Bożemu i może czynić rzeczy zakazane. Mistyczne nadzieje łączyły się tutaj z usprawiedliwieniem grzesznego trybu życia. Stopniowo z czasem, zwolennicy tych poglądów zaczęli nauczać o "świętości grzechu". Kto grzeszy, jest dobry i uczciwy w oczach Boga, a nieczystość przyciąga ducha świętości. Uważali oni, że Sabataj Cwi zniósł już całe zło i teraz nic nie jest niegodziwością.

W latach 1679-1682 Mardochaj z Eisenstadtu zaczął głosić na Węgrzech, Morawach i Czechach, że Sabbataj Cwi był prawdziwym Mesjaszem i w trzy lata po swojej domniemanej śmierci (zmarł w 1676 r.) objawi się i dokona zbawienia. Mardochaj ogłosił się Mesjaszem i zmartwychwstałym Sabbatajem Cwi. Poglądy te rozszerzały się po Austrii, Włochach i Polsce, wywołując poruszenie i wzmacniając rozwój ruchu kabalistyczno-mesjańskiego sabbatanizmu.
    W Turcji wdowa po Sabbataju Cwi ogłosiła swego syna Jakuba Querido jako Mesjasza, kontynuatora misji Sabbataja. Jego zwolennicy dopuszczali się wszeteczeństw. Pod tureckim przymusem przyjęli Islam i założyli sektę "donmeh" (tzn. "odszczepieńcy").
    W 1755 r. w Polsce pojawił się następca Sabataja Cwi - Jakub Frank, a tak naprawdę Jankiew Lejbowicz (1726-1791) ogłosił się Mesjaszem na Podolu. Nauczał, że kontakt z Bogiem można osiągnąć poprzez radość życia i wzmożoną ekstazę. Uważał on, że zwłaszcza przez ekstazę seksualna można dobrze przygotować się do życia religijnego. Poprzez "bramy rozpusty" wchodzi się do "komnat świętości". Zwolennicy nazywali go "świętym Panem". Twierdzili, że tylko księga "Zohar" zawiera prawdziwą naukę Mojżesza. Polscy rabini potępili Franka za wyuzdany tryb życia i rzucili na frankistów uroczystą klątwę.

Przykładem ówczesnych konfliktów jest postać rabina Chachama Cwi Aszkenazi (1660-1718). Rabi Cwi Aszkenazi urodził się na Węgrzech. Stracił on swoją rodzinę podczas oblężenia Budy przez Habsburgów. Rabin Aszkenazi został wówczas wybrany rabinem Sarajewa, a po powtórnym ożenku został rabinem Hamburgu, Altonu i Wansbeck (1707 rok). W 1710 roku wybrano go aszkenazyjskim rabinem Amsterdamu. W owym czasie Amsterdam był największym ośrodkiem żydowskim na świecie. Doszło tutaj do gwałtownych kontrowersji ze zwolennikami Sabbataja Cwi. Aszkenazi zdecydowani wystąpił przeciwko sabbatanistom. Po tym konflikcie, rabin Aszkenazi musiał w 1714 roku opuścić Amsterdam i przenieść się do Lwowa w Polsce. Jednakże spory w świecie żydowskim dotarły również i na ziemie polskie. Synem rabina Aszkenaziego był rabin Jaakow Emden, który stanowczo przeciwstawił się rabinowi Jonatanowi Eibeschutzowi. Rabin Jaakow oskarżył rabina Jonatana o to, że jest zwolennikiem herezji fałszywego Mesjasza Sabbataja Cwi. Spór pomiędzy nimi podzielił na dwie części ówczesny żydowski świat.
    Dopowiedzmy jeszcze sobie, że rabin Jonatan Eibeschutz (1690-1764) był najsłynniejszym w owym czasie kabalistą. Urodził się w Krakowie (Polska) i był tam rektorem miejscowej jesziwy. Następnie przeniósł się do Pragi, gdzie był sędzią. Od 1741 rok zajmował stanowisko rabina w Metzu, a od 1750 roku rabina w Hamburgu, Altona i Wansbeck.

W owym czasie na wschodnich kresach Polski rozpoczął swoją działalność mistyk Izrael ben-Eliezer (1700-1760), nazwany Baal Szem Tow (znany jako Beszt). Uważał się on za cadik ha-dor (hebr. sprawiedliwy pokolenia), który wystąpi jako Mesjasz, kiedy świat będzie gotowy do zbawienia. Należał do wyznawców Sabataja Cwi. Uważał, że w Sabataju była łaska, tylko ten sprzeniewierzył się swemu powołaniu przyjmując Islam. Baal Szem Tow uważał, że nie ma miejsca na zło, chyba tylko w przypadku fałszywego poznania. Kto w złu rozpozna boskość, sprowadzi je ku dobru. Każdy, zatem może zostać oczyszczony i nie trzeba się bać grzechu. Nie chciał jednak niszczyć grzechu grzechem (jak to czynili inni następcy Sabataja Cwi), lecz staraniem czynienia dobra. Nauczał o afirmacji życia, łącząc z tym taniec, śpiew i świętowanie. W pewnym sensie każdy był sam dla siebie Mesjaszem i w każdym tkwiło owo zbawienie. W doktrynie Baala centralne miejsce zajmowała ekstatyczna modlitwa, angażująca nie tylko umysł, ale całe ciało, którego gwałtowne ruchy miały pomóc wejść w trans zwany rozognieniem (hitlahawut). Wówczas, jak nauczał Baal, jego dusza miała wstępować do nieba by zdobyć boska wiedzę i móc interweniować w doraźnych sprawach. Kolejnym istotnym aspektem jego nauki było praktykowanie mistycznego przylgnięcia do Boga (dewekut), które miało trwać nawet podczas wykonywania codziennych czynności.
    Wokół Baal Szem Towa zgromadziło się około 10 tys. pobożnych Żydów (chasydów), którzy odróżniali się od pozostałych polskich Żydów długą modlitwą, nowymi rytuałami religijnymi, wesołością i noszonymi pejsami. Chasydzi potępiali suchą scholastykę szkół i akademii rabinicznych, a w Talmudzie widzieli przeszkodę w dotarciu do Boga Szukali zjednoczenia z Bogiem w postach, tańcach, modłach, kontakcie z naturą i ludźmi. Ruch bardzo szybko rozpowszechnił się w Polsce, Podolu i na Ukrainie.
    Rzeczywistym twórcą chasydyzmu był uczeń Baal Szem Towa, Dow Ber z Międzyrzecza (1704-1772). Był on wędrownym kaznodzieją, zwanym po hebrajsku "magid". Zdobył uznanie słuchaczy przez swą wymowność, barwne i działające na wyobraźnię wykorzystywanie w swych kazaniach przypowieści. Po śmierci mistrza (1760 r.) stał się jego następcą, opuścił jednak Międzyborze (w Polsce) - rodzinna miejscowość Baal Szem Towa, obierając za swoją siedzibę Międzyrzec. Został powszechnie uznany za przywódcę chasydyzmu. Według niego zło istniało obok dobra jako wyraz boskiej wielości, która musi prowadzić do harmonii. Dlatego należy żyć pobożnie z afirmacją życia, a tego dokonać mógł jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk. Dow Ber rozczytywał się on w pismach kabalistycznych. Opierając się na formule kabalistycznej stworzył teorię o znaczeniu "cadyka" (głowy chasydyzmu). Według niego cadyk był doskonałym i bezgrzesznym człowiekiem, zastępcą Boga i Jego obrazem na ziemi. Szeroko rozpowszechniona była legenda, że w każdym pokoleniu żyje 36 cadyków, którzy chronią istnienie świata, bowiem Bóg zachowuje go tylko ze względu na nich. Często ci cadycy pozostają nierozpoznani i obca jest im pycha. W czasie właściwym, spośród nich objawi się jeden - Mesjasz. Objawi się on jednak za szybko i będzie musiał umrzeć. Rabi Ber z Międzyrzecza miał około 300 uczniów. Czterdziestu z nich przeszło do historii chasydyzmu.
    W 1772 r. w Leżajsku (w Polsce) osiadł cadyk Elimelech (1717-1787). W 1787 napisał dzieło jego życia "Łagodność Elimelecha" (hebr. "Noam Elimelech"), w którym podkreślał społeczną i religijną rolę cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniła się w znacznym stopniu do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego w postaci grup wyznawców skupionych wokół swego przywódcy i nauczyciela.
    Za przykładem cadyka Elimelecha powstały istne dynastie uczonych przywódców chasydyzmu, np. w takich miejscowościach jak Przysucha, Kock, Bełż, Międzybóż, Góra Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi Horowic z Lublina, Israel ben Szabtaj Hepstein, Menachem Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z Sasowa. Po śmierci Elimelecha cadykiem w Leżajsku został jego najstarszy syn Elazar (?-1806), natomiast młodsi synowie założyli dynastie w Chmielniku i Mogielnicy. Ostatnim z leżajskich cadyków był syn Elazara, Naftali (?-1844).

Przeciwko nowej sekcie chasydów żarliwie wystąpili polscy rabini. Szczególnie gorliwym w tej pracy okazał się rabin Eliasz ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. W owym czasie Wilno na Litwie było określane mianem "litewskiej Jerozolimy". Był to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a Gaon był niekwestionowanym autorytetem rabinicznym dla całej Europy środkowo-wschodniej. Znał Talmud babiloński, a także jerozolimski, co było wówczas rzadkością. Pozostawił po sobie 70 dzieł, które w większości są komentarzami do Biblii, Miszny, obu Talmudów i kodeksu Szalchan Aruch, obejmują także rozważania nad największymi mistykami, prace z dziedziny astronomii, geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. Głoszony przez Gaona judaizm pozostawał w opozycji zarówno wobec Haskali jak i wobec chasydyzmu. Odrzucał on wyższość racjonalizmu, oddając pierwszeństwo Torze. Odrzucał też emocjonalne, intuicyjne, odrzucające intelekt podejście do judaizmu proponowane przez chasydyzm. Gaon z Wilna obawiał się, że chasydyzm może przekształcić się w ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w skutkach podobnie jak przypadek Sabataja Cwi. Bardzo martwiło go spustoszenie moralne spowodowane przez Kabałę. Dlatego w 1772 r. uroczyście potępił chasydyzm jako wypaczenie judaizmu.
    Dzięki niemu, żydowskie nauczanie - po długim kryzysie tożsamości - odrodziło się w litewskich jesziwach.

W 1781 r. cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbył w Pradze publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym misnagdem A. Katzenellenbogenem rabinem z Brześcia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili się zwycięzcami. Ataki misnagdów zmusiły go jednak do opuszczenia miasta, a później także Pinska. W 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył funkcje cadyka i rabina. Nauczał, że dobro tkwi w człowieku, a modlitwa powinna być radosnym uniesieniem, najbardziej przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał wielu uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój ruchu. Meir uważany jest za twórcę chasydyzmu w Polsce centralnej.
    W 1802 r. w Bracławiu (w Polsce) osiadł cadyk Nachman ben Simcha (1772-1810). Nachman jest opisywany jako ostatni z pięciu wielkich i świętych ludzi, którzy pojawili się w historii Izraela - jego poprzednicy to Mojżesz, Rabbi Simeon ben Jochaj, Izaak Luria i pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow. Nachman postawił przed sobą zadanie zbawienia dusz Żydów pomordowanych przez Hajdamaków w 1768 roku podczas obrony twierdzy w pobliskim Humaniu. Wierzył, że dusze pomordowanych błądzą w miejscu kaźni nie mogąc wspiąć się wzwyż, aż przybędzie dusza, która dźwignie ich w górę i wierzył, że tą osobą jest on sam. Nachman uznawał Sabbataja Cwi za Mesjasza. Jego zdaniem w każdym pokoleniu może być tylko jeden prawdziwy cadyk i jest nim właśnie on. Takie poglądy musiały prowadzić do konfliktu i zerwania stosunków z resztą ruchu chasydzkiego.
    Reorganizacji ruchu po śmierci Nachmana poświęcił się jego już uczeń Natan (1780 - 1845), który posiadał wybitne zdolności nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z czasem zarzucił twórczość literacką by przewodniczyć chasydom bracławskim, których liczba zaczęła rosnąć. Po śmierci Natana chasydom bracławskim przewodził Nachman z Tulchina. W latach międzywojennych chasydom bracławskim udało się wyrwać z izolacji innych odłamów chasydyzmu i osiągnęli znaczne uznanie społeczeństwa, zwłaszcza w Polsce. Żyli dalej na Podolu jeszcze we wczesnych latach reżimu sowieckiego.

Około 1830 roku chasydyzm stracił swoją siłę ekspansji i z czasem uległ autorytetowi judaizmu rabinicznego, upodabniając się do niego. Prowincjonalny cadyk stracił swoje cechy świętobliwego przywódcy i stawał się często autorytetem talmudycznym. Obie skłócone grupy religijne pogodziły się z sobą, a chasydzcy uczeni zaczęli nawet pisać komentarze do rabinicznych zbiorów praw.

---------------------

Nadchodziły czasy wielkich zmian. Wśród Żydów niemieckich powstał prąd myślowy literacki, znany pod nazwą Haskali (czyli Oświecenia). W krajach Środkowej i Zachodniej Europy, a zwłaszcza w Niemczech, gdzie Żydzi w owym czasie szybko zatracili swoiste cechy i zaczęli asymilować się, ten prąd literacki trwał krótko i był ruchem czysto umysłowym. Niewielu brało go na serio, i traktowano go jako duchową rozrywkę garstki miejskiej inteligencji.
    Jak przystało na lud księgi, przewrót ten rozpoczął się od napisania książki, naturalnie religijnej. Rewolucję rozpoczął niemiecki Żyd, Mojżesz Mendelssohn (1729-1786). Pochodził on z Berlina i był synem nauczyciela. Menndelssohn był znanym niemieckim filozofem i pisarzem, a w 1784 roku wydał niemiecki przekład Pięcioksięgu Mojżeszowego, zaopatrzonego w komentarze. Ta książka uczyniła pierwszy wyłom w murze, oddzielającym Żydów od reszty świata.
    Wydanie Pięcioksięgu wywołało wielkie poruszenie w kręgach judaizmu rabiniczno-talmudycznego. Rabini widzieli w nim upadek swego dawnego autorytetu. Wszystkim prawowiernym wyznawcom judaizmu zakazali pod groźbą klątwy używać tego tłumaczenia. W niektórych polskich miastach (np. Poznań i Leszno) dzieło to spalono publicznie.

Żydzi budzili się do postępu i cywilizacji, do życia europejskiego. Stopniowo wielu zapominało o Talmudzie i obrzędach religijnych. Na miejscu synagogi, w codziennym życiu Żydów pojawiał się teatr, koncert i kino. Na miejscu Talmudu stawała książka europejska, i na jej wzór tworzona książka nowohebrajska i żydowska.
    Hasłem piśmiennictwa żydowskiego w Niemczech stały się teraz: asymilacja i zeuropeizowanie Żydów. Hasła te w miejscowych warunkach szybko się wypełniły, wyjątek stanowiły kręgi uczonych talmudystów, będących pod silnym wpływem Żydów ze Wschodniej Europy. W Niemczech pewna asymilacja Żydów dokonała się bez wielkich walk. W krajach leżących na zachów, we Francji, Anglii i Włoszech asymilacja Żydów rozpoczęła się wcześniej, a walki pomiędzy postępem a tradycją były ograniczone.

Tak zwane "Nowinki berlińskie" prowadziły do odstępstwa od tradycyjnej wiary żydowskiej. Próbując godzić zachowanie religii z emancypacją społeczną otworzyły one drogę do fali konwersji na chrześcijaństwo, który był w Europie Zachodniej najprostszą metodą emancypacji. Wielu Żydów patrzyło na nowości z trwogą i nienawiścią. Judaizmowi reformowanemu przeciwstawili się niektórzy rabini. Między nimi stanęli rabin Akiba Eiger i rabin Mosze Sofer. Rabin Akiba Eiger (1761-1837) urodził się w Austrii, a od 1814 roku był rabinem w Poznaniu. Rabin Mosze Sofer (1762-1839) urodził się w Frankfurcie nad Menem, a od 1806 roku był rabinem w Bratysławie. Jesziwa w Bratysławie stała się wówczas najważniejszym w świecie ośrodkiem studiów rabinackich.

Idee wolności i reform zostały rozniesione po całej Europie przez żołnierzy Napoleona. Rozwojowi nowych idei sprzyjał nowy typ kontaktów pomiędzy różnymi ośrodkami i zetknięcie się Żydów z osiągnięciami renesansowego chrześcijaństwa we Włoszech. Jednakże dominacji judaizmu rabinicznego kres położyły dopiero zjawiska spoza świata żydowskiego. Pojawiły się oświeceniowe idee antyklerykalizmu i racjonalizm, które działały równocześnie z postulatami emancypacji Żydów i wprowadzeniem świeckiej edukacji. Nowe idee często trafiały do środowiska żydowskiego za pośrednictwem rabinów, których autorytet sprzyjał ich akceptacji. Napoleon znalazł we Francji wielu chętnych do zasiadania w stworzonym przez niego Sanhedrynie, a idee reformy rozchodziły się szeroko za pośrednictwem "oświeconych" rabinów niemieckich. W konsekwencji tego, w następnych latach w judaizmie pojawiła się próba dokonania reformy religijnej.
    W 1815 r. Izrael Jacobson założył w Berlinie salę do nabożeństw w swoim domu. Wprowadził on zreformowaną liturgię z niemieckimi modlitwami i śpiewami. Później bogaty bankier Jakub Beer ofiarował w tym celu wielką salę, w której umieszczono organy. Punktem środkowym nabożeństw były kazania w języku niemieckim. Ta synagoga Beera stała się rozsadnikiem kaznodziejów żydowskich. Wyszli stąd Jakub Auerbach (Berlin), Edward Kley (Hamburg) i G.L. Gunsburg (Wrocław). Wskutek skarg rabinów, Fryderyk Wilhelm III nakazał zamknąć synagogę Beera, jako niebezpieczną nowinkę.
    W 1818 r. Edward Kley założył w Hamburgu Związek Świątyni Reformowanej. Do reformowanej synagogi przychodziło około pięćdziesięciu rodzin. Liturgia odprawiana była w języku niemieckim przy śpiewach młodzieży. Na czele gminy stanął kaznodzieja Gothold Salomon. Nadał on nowej synagodze cechy protestanckie.
    Pojawienie się świątyni hamburskiej spowodowało rozłam w żydostwie niemieckim. "Staromodni" nie posiadali przekonujących przywódców, a autorytet rabinów zanikł. Wiele gmin nie obsadzało opuszczonych krzeseł rabinicznych. W Berlinie aktywność wykazywało chrystianizujące bogate stronnictwo Friedlanderów. Wskutek upadku autorytetów rabinów, zamknięto uczelnie talmudyczne w Pradze, Frankfurcie, Altona-Hamburgu, Furcie, Metzu i Halberstacie. Powagą cieszyli się jeszcze czterej rabini: Mardochaj Benet z Nikolsburga (zmarł w 1829 r.), Jakub Lissa z Leszna (zmarł w 1832 r.), Akiba Eger z Poznania (zmarł w 1838 r.) i Mojżesz Sofer z Presburgu (zmarł w 1840 r.).
    "Nowomodni" posiadali odważnego przywódcę w osobie Izraela Jacobsona, którego cechowała pewność siebie. Miał on dobre stosunki z bogatymi żydowskimi przedsiębiorcami. Jacobson nawiązał kontakty z kaznodzieją Eliezerem Libermanem z Austrii. Dla idei reformy pozyskali rabina Arona Chorinera z Arady. Rabin Mojżesz Kunitz z Ofen również poparł reformę, jakkolwiek był zwolennikiem Kabały.

Na gruncie Europy Wschodniej Haskala (Oświecenie) zostało zaszczepione znaczniej później niż to miało miejsce na zachodzie. Tu, w świecie Talmudu, musiały wystąpić na pierwszy plan religijne cechy Haskali. Przede wszystkim ten prąd musiał ustosunkować się względem Talmudu. Haskala stała się literackim atakiem Biblii i książki europejskiej przeciwko Talmudowi. Była to walka książki świeckiej z literaturą religijną. A ponieważ była to walka z księgą Talmudu, w pierwszym szeregu musiała stanąć również Biblia, dawny Talmudu współzawodnik.
     Atak Haskali na Talmud był atakiem na religię judaizmu, obrzędy, pobożność (zwłaszcza zewnętrzną), strój i stare zwyczaje. Był więc to atak na istotę ideałów każdego Żyda. Walka musiała więc być ostra.

W Europie Wschodniej żydowski poeta J.L. Gordon (1830-1892) pisał opowiadania drastycznie eksponujące arogancję i korupcję rabinów i niesprawiedliwości prawa rabinicznego. Wywołało to poważne konflikty pomiędzy rabinami i zsekularyzowanymi rzecznikami Oświecenia (hebr. "Haskilim").
     W odpowiedzi na proces emancypacji Żydzi zaczęli poszukiwać nowych form wyrażenia religijności odpowiadających potrzebom nowej epoki. Reformy były zapoczątkowywane w małych kongregacjach, czasem wspieranych przez władze świeckie. Nowe idee pojawiły się początkowo w reformie liturgii, niż w teologii lub prawie. Na początku XIX wieku toczono dysputy i spory nad zagadnieniem języka modlitwy, wprowadzeniem kazań i muzyki, skróceniem nabożeństw i modyfikacją obyczajów wiernych. Dopiero później reforma wkroczyła na grunt teologii i tradycji. W tej nowo zaistniałej sytuacji tradycjonaliści pozostali w mniejszości. Dawne wzory postępowania przestały pociągać młode żydowskie pokolenie, które zapragnęło zostać zwykłymi Europejczykami. Nowe idee formułowały się w różnych prądach, od skrajnie konserwatywnych po skrajnie liberalne. Po stronie skrajnego konserwatyzmu teologicznego stał rabin Samson Raphael Hirsch (1808-1888). Wyznaniem wiary Hirsha było przekonanie o natchnionym i autorytatywnym charakterze Biblii, Talmudu i prawa rabinicznego. Odstąpienie od niego choćby na krok oznaczało otwarcie drzwi przed całkowitą przemianą judaizmu. Uważał, że reformy potrzebują Żydzi, a nie judaizm. Po stronie skrajnego liberalizmu stali rabin Samuel Holdheim (1806-1860) oraz rabin Abraham Geiger (1810-1874). Holdheim uważał, że zmiana okoliczności narzuca konieczność wprowadzenia zmian w zakresie prawa rabinicznego. W swoich reformach posunął się on tak daleko, że przesunął nabożeństwa szabatowe w Berlinie na niedzielę. Zrezygnował z obchodzenia niektórych świąt i akceptował małżeństwa mieszane. Liczyła się dla niego wiara i etyka judaizmu, nie zaś obrządki i tradycja. Podobnie uważał Abraham Geiger, dla którego wiele obrządków (np. obrzezanie) było obcych dla współczesnej wrażliwości i życia. Ważna była dla niego etyczna sfera wiary, nie zaś rytuały tradycji judaistycznej. Po stronie arcykonserwatywnego modernizmu stał Zechariasz Frankl (1801-1875). Był on zaciekłym wrogiem tego, co określał jako "negatywną reformę prowadzącą do całkowitego rozmycia judaizmu". Można go uznać za przysłowiowego "ojca" judaizmu konserwatywnego. Ta nowa postać tradycjonalizmu otrzymała bardzo szybko nazwę ortodoksji.
     W celu rozpowszechnienia reformy organizowano specjalne konferencje rabinów. Zakładano również nowego typu uczelnie rabiniczne nawiązujące do osiągnięć współczesnych badań nad judaizmem. Po okresie konfliktów wewnętrznych i niepewności co do kierunku rozwoju, nowe ruchy religijne Żydów przybrały postać trzech głównych ugrupowań: liberalną (reformowany, czyli radykalnie reformatorski), konserwatywną ("judaizm historyzujący", umiarkowanie reformatorski) oraz ortodoksyjną (radykalnie konserwatywny).

Reformy zapoczątkowane w Europie znalazły żyzny grunt w Ameryce, gdzie nie istniały ograniczenia hamujące ich rozwój. Około 1880 roku w Ameryce dominował wśród Żydów judaizm reformowany. Późniejsze fale imigracji z Europy wzmocniły pozycję tradycjonalistów i doprowadziły do powstania specyficznego amerykańskiego judaizmu konserwatywnego (wywodził się on z europejskiego "judaizmu historyzującego").
    Potem jednak wskutek sukcesów kolonizacji żydowskiej w Palestynie i tragedii Holocaustu w świecie żydowskim dominować zaczął nurt pro-syjonistyczny. Tragedia Holocaustu stanowiła dla myśli żydowskiej zagadkę: jest on traktowany jako kara Boża za grzechy (m. in. R. Joel Teitelbaum), "zaćmienie" Boga lub odwrócenie jego twarzy (Martin Buber, Eliezer Berkowitz), przejaw niemocy Bożej (Emil Fackenheim), dowód na nieistnienie Boga (Richard Rubinstein), przejaw śmierci Boga skłaniający do buntu (Elie Wiesel). Temat ten ściśle wiąże się z interpretacją religijną powstania państwa Izrael. Myśl żydowska oscyluje między interpretacjami mesjanistycznymi (grupa Gusz Emunim, Menachem Schneerson) skłaniającymi do negacji praw Palestyńczyków, a katastroficznymi widzącymi w syjonizmie i samowolnym powołaniu państwa żydowskiego wyzwania rzuconemu Bogu (grupa Neturei Karta). Większość jednak przedstawicieli myśli żydowskiej przejawia pragmatyczny i umiarkowany stosunek do tego problemu, choć podkreśla jej religijne znaczenie (Joseph Soloveitchik).

---------------------

Współczesny judaizm dzieli się na judaizm ortodoksyjny, reformowany, konserwatywny i rekonstrukcjonistyczny:

Judaizm ortodoksyjny opiera się na pełnym stosowaniu Talmudu w życiu codziennym; dzieli się na następujące nurty:
      - chasydzi - ruch zapoczątkował Baal Szem Tow właściwie Izrael Ben Eliezer (1700-1760), którego charyzmatyczna osobowość i mistyczne doświadczenia stanowiło wyzwanie dla talmudycznych erudytów. Chasydzi uznają wagę skrupulatnego wypełniania rytuałów, ale ważniejsze znaczenie ma pobożność i radość ze służenia Bogu. Chasydzi gromadzą się wokół wybitnych rabinów, zwanych Cadykami, którzy zgodnie z ich przekonaniami są pośrednikami między światem Boga, a światem ludzi oraz uczą ich nawiązywać z nim kontakt. Często zajmują się dociekaniami kabalistycznymi. Ruch ten powstał na terenie dzisiejszej Ukrainy, Polski i Białorusi, ale przetrwali tylko chasydzi, którzy uciekli przed Holocaustem do USA i Izraela. Najbardziej znani są obecnie chasydzi bracławscy, lubawiccy i satmarscy. Często pielgrzymują do Polski do grobów cadyków m.in. z Kocka, Międzyrzecza, Leżajska i Góry Kalwarii.
      - haredim (judaizm ultraortodoksyjny) - mają negatywne stanowisko wobec postępu kulturalnego i ograniczają do minimum kontakty ze światem zewnętrznym, tworząc swoiste getto. Domagają się niezmienionej normy tradycjonalizmu, noszą XIX-wieczne ubiory, nie skracają brody ani pejsów, rygorystycznie przestrzegają koszerności. Kobiety noszą peruki. Ich stanowisko dobrze oddają słowa Mojżesza Sofera: "Wszystko co nowe, jest przez Torę zakazane".
      - nowoczesna ortodoksja aszkenazyjska (neoortodoksja) - stworzona przez Rafaela Hirscha 1808-1888), rabina z Frankfurtu, którego hasłem było "Tora im derek erec" ("Prawo z miejscowymi zwyczajami") chce pogodzić prawowierny judaizm ze współczesną kulturą, nauką i społeczeństwem. Żydzi wyznający ortodoksję nowoczesną noszą współczesne ubiory, chodzą ogoleni i nie izolują się od świata zewnętrznego. Większość Żydów ortodoksyjnych stara się znaleźć kompromis między prawem żydowskim, a rolą zawodową i obowiązkami społecznymi. W ostateczności ich ortodoksja może polegać jedynie na przynależności do synagogi ortodoksyjnej. Ortodoksja dominuje w większości krajów zamieszkanych przez Żydów (z wyjątkiem USA), posiada rozbudowaną sieć szkolnictwa ze szkółkami niedzielnymi, jesziwami i uniwersytetami (Bar Ilan w Izraelu, Yeshiva University w Nowym Jorku). W Izraelu zajmuje pozycję religii urzędowej z (jednym z dwóch) Naczelnych Rabinów Izraela. W Polsce wszystkie działające synagogi mają charakter ortodoksyjny.
      - ortodoksja sefardyjska - podział Żydów na aszkenazyjskich i sefardyjskich wiąże się z dwoma ośrodkami żydowskimi we wczesnym średniowieczu: Niemcami i Hiszpanią. Sefardyjczykami nazywani są potomkowie Żydów hiszpańskich (wypędzonych w 1492 r.), a także portugalskich i włoskich, których łączyło stosowanie języka ladino i dialektów judeo-romańskich (tak jak Aszkenazyjczyków język jidysz) oraz dziedzictwo kulturowe. Pewne różnice liturgiczne, prawne, w zwyczajach, w metodach studiów talmudycznych spowodowały powołanie sefardyjskiego Naczelnego Rabina Izraela.

Judaizm reformowany powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 roku, który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako "Tempel" (świątynia). Różni się on od tradycyjnego Judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, porzuceniem restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia soboty, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten porzucił "nadzieję mesjanistyczną", uznając Żydów za grupę wyznaniową, a nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi, Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procesurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, w Izraelu natomiast - bardzo nieliczny i dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny.

Judaizm konserwatywny (masorati) utworzył rabin reformowany Zachariasz Frenkel w 1845 roku. Jest to ruch pośredni między judaizmem ortodoksyjnym i reformowanym opowiadający się za utrzymaniem języka hebrajskiego w liturgii, zachowaniem szabatu i przepisów koszerności. Rytuałów konwersji dokonywanych przez rabinów konserwatywnych nie uznają rabini ortodoksyjni (choć uznają je reformowani), co powoduje duży zamęt (trzy rodzaje Żydów). W USA Zjednoczona Synagoga Ameryki należąca do nurtu konserwatywnego jest najliczniejsza pod względem liczby synagog (na 5,6 mln Żydów amerykańskich 1,3 mln należy do judaizmu konserwatywnego, dalsze 1,3 mln do judaizmu reformowanego, 0,6 mln do judaizmu ortodoksyjnego, a 0,3 mln do judaizmu rekonstrukcjonistycznego. Jednak formalna przynależność do synagogi nie oznacza wypełniania praktyk i poziom wypełniania jest różny). Poza USA i Wielką Brytanią nurt ten jest bardzo nieliczny.

Judaizm rekonstrukcjonistyczny założył Mordechaj Kaplan. Jest to prąd uznający judaizm za cywilizację ewoluującą, Boga za projekcję ludzkich ideałów, a zbawienie jako proces o charakterze kosmicznym. Nurt ten podobnie jak pozostałe posiada własne szkolnictwo, ordynujące własnych rabinów.

Judaizm mesjański (chrześcijański) nie jest uznawany przez pozostałe odłamy judaizmu, ale jego członkowie uważają się za żydów i chrześcijan. Członkowie łączą stosowanie prawa żydowskiego z chrześcijańskimi dogmatami (przeważnie w wersji protestanckiego ewangelikalizmu). Ruch rozpada się na wiele grupek (największa z nich - Jews for Jesus) i jest bardziej popularny w USA (liczy prawdopodobnie kilkaset tysięcy członków), zwłaszcza wśród małżeństw mieszanych. Pomysł utworzenia oddzielnego rytu judeochrześcijańskiego miało też kilku księży katolickich, np, karmelita Daniel Rufaisen, który walczył z władzami Izraela o uznanie go za Żyda.

Do judaizmu należy również zaliczyć karaimów (judaizm karaicki), którzy powstali w 767 roku n.e. na skutek działalności rabina Anana ben Dawida. Karaimi odrzucają Talmud, interpretują Biblię w sposób bardziej rygorystyczny i z powodu zasadniczych różnic utracili więź z pozostałymi odłamami judaizmu i stworzyli własną kulturę.

---------------------