PRACA  NAD  TALMUDEM



 - Religia
      -  TANACH
      -  Narodziny tradycji
      -  Po niewoli babilońskiej
      -  Przełom czasów
      -  Odnowa judaizmu po klęsce
         - Prace nad Talmudem
           -  MISZNA
           -  TALMUD
      -  Dalsze dzieje judaizmu
               -  Święta żydowskie
               -  Modlitwy żydowskie
               -  Życie żydowskie




 

 

Na przełomie I i II wieku n.e. rozpoczęła w Judei działalność druga generacja żydowskich nauczycieli ustnej Tory. W uczelni w Jawne rozpoczął swą działalność rabbi Nahum Gimzo. Stał się on znany i sławny dzięki swej głębokiej wiedzy i przyjmowaniu z wielką pobożnością i rezygnacją nieszczęść. Był człowiekiem niezwykle skromnym i żył w wielkim ubóstwie. Miał on wielu uczniów. Wśród nich znajdował się między innymi rabbi Tarfon. Zasłynął on jako mąż pokorny i skromny, walczący o zniesienie kary śmierci. Był on także jednym z najzawziętszych przeciwników chrześcijan w swoich czasach. Twierdził, że nie wachałby się spalić chrześcijańskich ksiąg, nawet jeśli zawierają one Imię Boga (Szabat 116b).
    Jednak najwybitniejszym z nich był rabbi Akiba ben Josef. Swoją pracą naukową i licznymi wypowiedziami wywierał on silny wpływ na akademię w Jawne. To właśnie na wniosek rabbi Akiba Sanhedryn postanowił usunąć niepożądany wpływ literatury żydowsko-chrześcijańskiej i gnostycznej w formie Ewangelii, listów i pisemek.
    Uczeni żydowscy z uczelni w Jawne bardzo szybko dostrzegli wielkie zagrożenie jakie powstawało dla judaizmu ze strony chrześcijan. Sanhedryn z Jawne podjął decyzję o odcięciu się od wszystkich żydowskich chrześcijan. Rzucono klątwę na wyznaniowe pisma chrześcijańskie, ustawiając je na równi z zakazanymi dziełami magicznymi pogaństwa. Zakazano Żydom czytania tych utworów pod groźbą utraty zbawienia, kary, której podlegali ci, co przeczyli świętości Tory lub wskrzeszeniu umarłych. Zabroniono Żydom prowadzenia jakichkolwiek wspólnych interesów z chrześcijanami, a nawet zakazano przyjmować od chrześcijan pokarmów. Dodatkowo dodano do codziennej modlitwy formułę klątwy na żydowskich zwolenników chrześcijaństwa. Oczywiście te ustawy dotyczyły wyłącznie Żydów którzy przeszli na chrześcijaństwo, nie dotyczyły natomiast nawróconych na chrześcijaństwo pogan.
    W ten sposób judaizm uchronił się przed inwazją błędnych nauk gnostycznych i nowych poglądów chrześcijańskich.

Dla wyznawców judaizmu bardzo ważnym było określenie dokładnych dat świąt. Po zburzeniu Świątyni, wielce stało się to trudnym. Dlatego najważniejszym zadaniem jakie stanęło przed Sanhedrynem i rabim Gamalielem było właściwe określenie początków każdego miesiąca i poświęcenie dnia nowiu księżycowego (hebr. "kidusz ha-hodesz"). W tym opierano się na obserwacji księżyca. Chociaż znano dokładne astronomiczne metody obliczania początku miesiąca, nadal stosowaną starą metodę bezpośredniej obserwacji nowiu księżyca. Ustalenie nowiu i początku miesiąca było głównym obowiązkiem przełożonego Sanhedrynu. Po pojawieniu się nowiu księżycowego wymagano świadectwa dwóch świadków, którzy zaświadczali przed Trybunałem, że widzieli nowy księżyc. Następnie przełożony Sanhedrynu przy pomocy specjalnych tablic astronomicznych sprawdzał i ustalał słuszność zeznań świadków. Jednakże wielokrotnie było to przyczyną sporów z innymi uczonymi z akademii w Jawne. W takich to tematach zaczął stopniowo rysować się spór pomiędzy rabbim Gamalielem a rabbim Jehoszua. Gamaliel zwykle okazywał swoją wyższość, często poniżając Jehoszue. Surowe sprawowanie urzędu patriarchy, zbudziło przeciw Gamalielowi wrogie stronnictwo. Taka sytuacja doprowadziła do prawdziwej rewolucji w uczelni. Kolegium uczelni w Jawne zbuntował się przeciw Gamalielowi i usunął go z funkcji przełożonego Sanhedrynu.
    Nowym przełożonym Sanhedrynu został rabbi Elazar ben Azarija. Otworzył on akademię w Jawne dla wszystkich chętnych uczestniczenia w pracach i nauce. Zapanowała wówczas atmosfera licznych dyskusji, w których uczestniczył także rabbi Gamaliel. Poddał się on decyzji większości uczonych i spokojnie odnalazł się w nowej sytuacji. Okazał swe zdyscyplinowanie i poczucie godności, co zauważyli pozostali mędrcy. Szybko uznali oni, że nikt lepiej nie nadaje się na przełożonego jak właśnie Gamaliel, którego autorytet umacniało pochodzenie. W ten właśnie sposób uniknięto dalszych sporów.
    Ród Gamalielów sprawował urząd przełożonego Sanhedrynu, księcia, przez prawie cztery wieki do 421 roku. Była to godność dziedziczona. W sumie urząd ten sprawowało piętnastu przedstawicieli tego rodu. Wśród nich było sześciu Gamalielów, czterech miało na imię Juda, trzech Szymonów i dwóch Hilleli. Odróżniano ich kolejnymi liczbami lub przez dodawanie dodatkowych określeń.

 

W owym czasie działał rabbi Eliezer Ben-Hyrkanos, który założył w Liddzie własną uczelnię, w której nauczał poglądów "szkoły Szammaja". Za autentyczną i wiarygodną uważał jedynie dosłowną tradycję z dawnych czasów, podważał przy tym tradycję ustną. Był on zaciętym konserwatystą tradycji stojącym w opozycji Gamaliella, pojednawczego przedstawiciela jedności narodu. Eliezer został obłożony klątwą przez uczonych z akademii w Jawne i żył samotnie na uboczu w Liddzie.
    Rabbi Jozue Ben-Chananja okazał się mądrym rozjemcą ostrych przeciwieństw pomiędzy Żydami. Założył on swoją własną szkołę w Bekin i zdobył szacunek ludzi skromnością, pojednawczością i łagodnością. Te same cechy okazywał Jozue w wykładni Zakonu. Był on wrogiem wszelkiej przesady.
    Jednak najzdolniejszym i najbardziej wpływowym nauczycielem w owych czasach był rabbi Akiba ben Josef. Szczególnie ważną pracę wykonał w procesie kanonizacji Pisma Świętego. Ustalił zbiór świętych ksiąg żydowskich. Dzięki niemu włączono do kanonu takie księgi, jak Pieśń nad Pieśniami, Kaznodzieję Salomonowego (hebr. Koheleta, grec. Eklezjastes) i Estery. Były to ostatnie księgi włączone do kanonu Starego Testamentu. Rabbi Akiba zajmował się także ustalaniem tekstu hebrajskiego Biblii. Z różnych wersji znajdujących się wówczas w użyciu wybrano jedną, którą odtąd należało się wyłącznie posługiwać w synagodze i nauczaniu religijnym. Ustalona wówczas wersja jest podstawą Biblii do dnia dzisiejszego i określa się ją mianem tekstu masoreckiego. Istniały wówczas i inne teksty, np. przekład "Septuaginty". Rabbi Akiba zlecił również dokonanie nowego przekładu tekstu hebrajskiej Biblii na język grecki, dla użytku Żydów mówiących po grecku. Pracę tę zlecono Akwili, prozelicie z Synopy w Poncie. Niestety z tego przekładu do czasów współczesnych zachowały się tylko fragmenty w opracowanej około 240 roku przez Orygenesa Heksapli. W dziele tym Orygenes przedstawił w sześciu kolumnach obok siebie tekst hebrajski i jego istniejące wówczas przekłady.
    Z całą świadomością Akiba zbudował nowy, odrębny system naukowy. Był wielkim systematykiem Zakonu, rozpoczął zbieranie i systematyzację według treści istniejących praw przekazywanych ustnie. Zaczął tym samym proces tworzenia Miszny. Wprowadził on istniejący do czasów współczesnych podział na działy i pododdziały. W ten sposób ustne Prawo stało się dla uczniów bardziej dostępne i łatwiej było z niego korzystać. Jego pracę później kontynuował między innymi jego uczeń, rabbi Meir (110-175). Rabbi Akiba przyczynił się również do rozwoju "midraszów". "Midrasze" to komentarze i wyjaśnienia tekstów Biblii (od hebrajskiego słowa "midrasz" - komentarz, wyjaśnienie, poszukiwanie). Rabbiego Akibę nazywano "ojcem Miszny". Wysunął się on na czoło nauczycieli Tory. Swą działalnością wywarł duży wpływ na współczesnych sobie Żydów, przygotowując ich na przetrwanie trudnych czasów. W decydujący sposób wpłynął na historię swego narodu.
    Głównym przeciwnikiem systemu Akiby był rabbi Izmael Ben-Eliza, trzeźwy wykładacz Zakonu. Za jedyną normę uznawał tylko logiczne prawowite reguły "szkoły Hillela", wszakże powiększył ich liczbę z siedmiu do trzynastu.

Tych pięciu wybitnych mężów: Gamaliel (przedstawiciel jedności narodu), Eliezer (zacięty konserwatysta tradycji), Jozue (mądry rozjemca ostrych przeciwieństw), Akiba (systematyk Zakonu) i Izmael (trzeźwy wykładowca Zakonu) nadali judaizmowi tak odrębne znamiona, że Mojżesz i Ezdrasz nie poznaliby go w tej zmienionej postaci. Ten judaizm rabiniczny został teraz wzmocniony i utrwalony.

---------------------

W 132 r. wybuchło żydowskie powstanie Szymona ben Kosiby. Rabbi Akiba całym swoim autorytetem poparł powstanie i ogłosił Szymona Mesjaszem, który ma wskrzesić państwo żydowskie i zapewnić niepodległość narodowi żydowskiemu. Rabi Akiba nadał Szymonowi tytuł wodza powstańców: bar Kochba, co znaczy "syn Gwiazdy". Był to niejako honorowy przydomek nawiązujący do wersu z 4 Mojż. 24:17, uważanego za proroctwo mesjańskie. Dzięki temu do Szymona przyłączyła się przeważająca część ludności Judei.
    Rzymianie brutalnie stłumili powstanie dopiero w 135 r. Wojna pochłonęła ponad pół miliona ofiar, wśród nich wielu uczonych zajmujących się studiowaniem i nauczaniem Tory.
    Po zdławieniu powstania cesarz Hadrian podjął decyzję o zniszczeniu judaizmu, jako religii Żydów. Zakazano wszelkich praktyk religijnych, takich jak obrzezanie, szabas lub studia Tory. Karą za modły i głoszenie z Tory była śmierć. Zniesiony został Sanhedryn i zamknięto akademię w Jawne.
    Okres ten otrzymał nazwę "epoki przymusu religijnego, niebezpieczeństwa i prześladowania".
    Wówczas to wielu Żydów protestowało, ponosząc za to konsekwencje śmierci męczeńskiej. Nauczycieli Tory oskarżano o obrazę majestatu cesarza i szybko wydawano okrutne wyroki, które wykonywano na miejscu. Dziesięciu męczenników, którzy położyli życie za Zakon, pozostało w pamięci potomnych. Rabbi Akiba publicznie przeciwstawił się zakazowi nauczania Tory i został żywcem obdarty ze skóry. Umierając mówił: "raduję się tylko, że mi się nadarzyła sposobność ukochania Boga również moim życiem". Rabbi Chanin ben-Teradion za publiczne nauczanie został żywcem spalony owinięty w zwój Tory. Rabinowi Chucpitowi wycięto język i rzucono psom na pożarcie. Rabina Judę ben-Bawa żołnierze zamordowali włówczniami za włożenie rąk na głowy pięciu uczniów, którzy mieli nauczać Tory. Wydarzenia te zostały uwiecznione w legendzie "Ele ezkera" ("Tych będę wspominał") włączonej do modlitw pokutnych Dnia Pojednania (Jom Kipur). Zginęła wtedy prawie cała generacja uczonych, współczesnych rabbiego Akiby i jego uczniów.
    W czasie tych tragicznych prześladowań, grupa żydowskich uczonych spotkała się w Lodd i postanowiła, że każdy wyznawca judaizmu może dla ratowania życia naruszyć przykazania Zakonu, jeśli nie dotyczą bałwochwalstwa, morderstwa, kazirodztwa i cudzołóstwa. Postanowienie to stało się podstawową zasadą kierującą życiem Żydów w następnych stuleciach.

---------------------

Gdy po 140 roku minął czas rzymskiej pomsty i nastał względny spokój, ci którzy zdołali uniknąć prześladowań przenieśli święte księgi do Galilei, gdzie stosując metody swego nauczyciela rabbiego Akiby, kontynuowali studia nad Torą. Ocaleni uczeni zebrali się w Uszy, w Dolnej Galilei. Przybył tam również rabban Szymon ben Gamaliel II, który był synem rabbana Gamaliela z Jawne. Dziedziczył on po swoim ojcu godność księcia (herb. "nasi"), czyli przełożonego Sanhedrynu. W Uszy zawiązał się nieliczny Sanhedryn, a godność patriarchy powierzono rabbiemu Szymonowi ben-Gamalielowi II. O podniosłości charakteru Gamaliela świadczy jego piękna sentencja: "Na trzech rzeczach opiera się egzystencja świata - na prawdzie, prawie i pokoju". Wyróżniał się on swoją stanowczością w sprawach urzędowych, choć był przy tym skromny, pokorny i wyrozumiały dla innych. Uważał, że pod względem wiedzy ustępuje innym mędrcom, udało mu się jednak odbudować życie religijne narodu przez ustalenie zasad dostosowanych do nowych zmienionych warunków życia. Jego zastępcą został rabbi Natan, a wspaniałe kolegium uzupełniał rabbi Meir.
    W naturalny sposób w Uszy powstała uczelnia, w której zaczęli gromadzić się uczniowie. Najoryginalniejszą postacią tego okresu był rabbi Meir Tannita (110-175), który polotem ducha, stałością przekonań i erudycją przypominał swego mistrza, Akibę. Skromność dotrzymywała kroku jego rezygnacji i uczoności. Ulubioną maksymą Meira było: "Mniej się zaprzątaj zarobkiem niż nauką i bądź wobec każdego pokorny". Zasłynął jako jeden z najwybitniejszych członków Sanhedrynu. Naśladując systematykę Akiby, w sposób drobiazgowy podchodził do "hallahy". Ułożył najobszerniejszy zbiór praw halachicznych. Meir był pierwszym, który na marginesie zwojów Tory zaczął spisywać komentarze i różne opowieści wyjaśniające, czyli "hagady". Umiał posługiwać się formą przypowieści i opowiadał bajki. Potrafił przy tym przytoczyć 150 różnych argumentów, aby wykazać w jakimś przedmiocie słuszność Tory.
    Innym aktywnym nauczycielem okazał się rabbi Juda ben-Ilai, o którym mówiono "mądry" i "mówca". Był człowiekiem skromnym, giętkim, wymownym i umiał łagodzić spory trwające pomiędzy Rzymianami a narodem żydowskim. Był zwolennikiem umiarkowanej postawy i porozumienia z władzami rzymskimi. W swoich studiach nad Torą opracował on komentarz do 3 Księgi Mojżeszowej, którą nazwał Prawo Kapłanów (hebr. "Torat kohanim").
    Rabbi Jose ben Chalafta pracował nad spisaniem historii żydowskiej i powstał opis od stworzenia świata aż do wojny Bar Kochby, zwany "Porządkiem dziejów" (hebr. "Seder Olem"). Był też autorem traktatu talmudycznego "Kelim" ("Naczynia").
    W tym samym czasie rabbi Szymon ben Johaj, założył swoją własną szkołę w Tekoa, w Górnej Galilei. Stopniowo do tej szkoły przybywało coraz więcej uczniów. Tutaj, w szkole w Tekoa, zostały stworzone wspaniałe warunki do usystematyzowania przepisów prawnych. Z tą szkołą łączy się początek normatywnych (halachicznych) midraszów takich jak "Sifre" (komentarze do 5 Księgi Mojżeszowej) i "Mechilta" (komentarze do 2 Księgi Mojżeszowej). Nad całą pracą czuwał rabbi Szymon ben Johaj, który cieszył się także sławą cudotwórcy. Rabbi Szymon nienawidził Rzymian i po powstaniu musiał się ukrywać w górskiej jaskini przez około 13 lat, aż do czasu anulowania rzymskiego wyroku śmierci. Później z okresem tym związało się wiele legend, a średniowieczni kabaliści utrzymywali, że właśnie wtedy powstała ich główna księga "Zochar" ("Blask") - jest to jednak wątpliwe.
    Grupa uczonych z Uszy zbudziła ducha judaizmu, odrętwiałego skutkami wojny i prześladowaniami za wiarę. Związano w ten sposób zerwany łańcuch tradycji, a tej zasługi nie można lekceważyć.
    Osobno od Galilei, działali żydowscy nauczyciele w mieście Lidda, w Judei.

Po śmierci rabbana Szymona ben Gamaliela II, patriarchą został w myśl prawa dziedziczności jego syn, rabban Juda ha-Nasi. Był on czołową postacią społeczności żydowskiej w drugiej połowie II wieku. W owym czasie patriarchat stał się ogniskiem żydostwa, a uczelnia w Uszy jedynym przybytkiem nauki, nie mającym żadnego rywala.
    Rabban Juda przeniósł siedzibę uczelni i Sanhedrynu do Beit Shearim, a później do Sepforis, w górzystej okolicy Galilei. W Sepforis urzędowała Wysoka Rada, która zajmowała się roztrząsaniem spraw prawnych i religijnych. Rabban Juda cieszył się takim szacunkiem, że w jego ręce złożono całą władzę. Dla jego nadzwyczajnej powagi nazywano go po prostu: Rabbi. Rabbi Juda rozszerzył swoje kompetencje postanowieniem Sanhedrynu mówiącym, że nawet najzdolniejszy uczony nie ma prawa rozstrzygać kwestii religijnych bez jego autoryzacji. Wszystkich nauczycieli, urzędników i sędziów nominował sam patriarcha.
    Jednak głównym dziełem rabbana Judy było ukończenie Miszny. Za podstawę swojego zbioru przyjął opracowania Akiby z dodatkami Meira. Cały olbrzymi materiał przepisów prawnych zmieścił w szczupłych ramach, możliwych do ogarnięcia pamięcią. Dzieło to uważa się za jego najważniejsze osiągnięcie i ukoronowanie życia. Miszna stała się księgą zawierającą teksty umożliwiające studiowanie ustnego Prawa (hebr. "Tora szebealpe"), a zarazem pierwszym najbardziej wyczerpującym i wszechstronnym kodeksem prawa rabinicznego określanego mianem "halacha" (od hebr. "halacha" - "zasada postępowania"). Ten jednolity kodeks był głównym instrumentem prawnym dla całego judaizmu. Zwięzłość słów miała jedną wadę, bo utrudniała następnym pokoleniom zrozumienie licznych ustępów i wywołała liczne komentarze. Rabban Juda zasłużył sobie na zaszczytny tytuł "nasz święty nauczyciel" (hebr. "rabbenu ha-kadosz"), co wskazuje, że był on wyjątkowym nauczycielem. Górował nad współczesnymi wiedzą, mądrością i godnością. Cechowały go wybitne zdolności i zmysł polityczny, dzięki którym stał się rzeczywistym przywódcą narodu żydowskiego. Zgromadził w swym ręku wielkie bogactwo, które zapewniało mu znaczną niezależność i umacniało jego pozycję społeczną wśród Żydów. Cieszył się wielką powagą, uznaniem i szacunkiem.
    Miszna stała się obok Pisma Świętego głównym źródłem życia duchowego Żydów. Z czasem wyparła Pismo i zdobyła sobie władzę niepodzielną. Węzłem duchowym związała cały naród żydowski, czyniąc zbytecznym węzeł cielesny. Miszna zajmowała się głównie halachą, stanowiącą tylko część tradycji ustnej. Halacha bowiem obejmuje tylko przepisy i zasady prawne, natomiast tradycja judaistyczna ma też hagadę (lub "agadę", co oznacza: opowieść, saga, legenda) wyjaśniającą te zasady i zachęcające do ich stosowania. Hagada obejmuje historyczne, moralne i religijne pouczenia oraz zasady i przepisy moralne. Oznacza więc moralność, gdyż celem hagady było pouczenie i oddziaływanie moralne, budowanie i budzenie zainteresowania ludzi życiem religijnym.
    Ukazanie się Miszny zamknęło szereg Tanaitów i położyło kres samodzielnej, twórczej działalności. Rabban Juda był ostatnim nauczycielem rozwijającym ustne Prawo. Jego późniejsi następcy byli mówiącymi opowiadaczami (hebr. "amoiratami").

W owym czasie, w szkole w Tekoa po rabbim Szymonie ben Johaj, pracę ojca kontynuował syn, rabbi Elazar ben Szymon, a następnie kolejny w rodzinie, rabbi Jehuda ben Elazar. To właśnie jemu przypisuje się opracowanie podstaw halachicznego midraszu, czyli komentarza zwanego "Midrasz Sifra", zawierającego wyjaśnienia tekstów 3 Księgi Mojżeszowej (Księgi Kapłańskiej, "Wajjikra"). Miał on sześciu uczniów, którzy wspólnie gorliwie badali święte pisma. Z powodu ubóstwa mieli tylko jedną szatę modlitewną (hebr. "tallit"; w wymowie azkenazyjskiej nadano jej formę "tałes"), którą wspólnie się nakrywali przy studiach i modlitwach.

---------------------

Uporządkowanie i spisanie Miszny oznaczało zakończenie niezwykle ważnego okresu w dziejach judaizmu, a zarazem początek nowego etapu. Działalność swoją rozpoczęli teraz "amoraici" (hebr. "amoraim" - "nauczyciele, mówcy"), którzy zajmowali się interpretacją Miszny. Bowiem spisanie Miszny nie zakończyło procesu badania i określania szczegółowych zasad judaizmu. Tekst Miszny sam wymagał dalszego wyjaśniania. Obejmował bowiem główne zasady Prawa ustnego ujętego nieraz w suche formuły prawnicze.
    Od drugiej połowy II wieku uczeni zaczęli zajmować się głównie studiowaniem Miszny, która często była napisana suchym językiem prawniczym. W celu niesienia pomocy ludowi, rozwijano teraz hagadę, czyli opowieści historyczne o sławnych mężach i różnych wydarzeniach z żydowskiej historii. Zawierały one oprócz barwnych opisów także treściwe komentarze prawd biblijnych, będące dziełem wielu pokoleń rabinów i uczonych. Teraz, w drugiej połowie II wieku, uaktywnili się żydowscy uczeni z Babilonii, która stała się ważnym ośrodkiem studiowania Tory. Już nie tylko w Judei, ale i w Babilonii, uczeni zbierali, uzgadniali, dyskutowali, spisywali i katalogowali materiały ustnej tradycji żydowskiej. W ten sposób powstały hagady.
    Uczeni studiujący Torę i Misznę, rozwijali halachę i ją wyjaśniali, tworząc przy tym halachiczną egzegezę (hebr. "midrasze halacha"). Inni uczeni spisywali dalsze zbiory ustnego Prawa zwane jako dodatki (hebr. "tosafot") do Miszny. Zostały one zebrane w osobnym dziele "Tosefta", spisanym w języku aramejskim. Inne halachy i materiały nie zawarte w Misznie określano aramejskim terminem "baraita" ("to, co jest na zewnątrz"). To pojęcie oznaczało nauki zewnętrzne i przepisy tradycji żydowskiej, które nie zostały włączone do Miszny.
    Z czasem uczeni zaczęli również tworzenie nowych przepisów prawa, które zostały zebrane w zbiorze Gemara (aram. "zakończenie"), gdyż były one uzupełnieniem i dokończeniem Miszny. I to właśnie Gemara razem z Miszną tworzą Talmud ("nauka"). Jak już wcześniej zauważyliśmy, pracowano nad tym wielkim dziełem jednocześnie w Palestynie i w Babilonii, tak więc powstały dwa odrębne dzieła - Talmud Jerozolimski (zwany "Palestyńskim") i Talmud Babiloński.

---------------------

Równolegle trwały prace w każdym z ośrodków judaizmu. W szkole w Uszy działał rabbi Elisz ben Awuj, uczeń rabbiego Meira. Rabbi Elisz w swoim nauczaniu podkreślał wartość cnót. Twierdził, że samo wykonywanie praktyk i zewnętrznych uczynków jest bezwartościowe. Pod wpływem skłonności do mistycyzmu odrzucił zasady rabinicznego judaizmu, a zwłaszcza jego naukę o nagrodzie i karze, oraz naukę o zmartwychwstaniu. Przyjmował natomiast szeroko rozpowszechniane wówczas idee gnostycyzmu. Wskutek tego, jego naukę uznano oficjalnie za błędną i określano go mianem Inny (hebr. "Acher").
    Innym nauczycielem owych czasów, był rabbi Iszmael ben Jose, który należał już do czwartej generacji nauczycieli. Swą działalność rozwijał w drugiej połowie II wieku. Skupił wokół siebie pewną liczbę uczniów, jednakże akademia w Sepforis nie mogła już dorównać wielkością dawnym szkołom. Rabbi Iszmael mówił o sobie, że mógłby całe Pismo Święte napisać z pamięci (Megilla 94,I).
    Natomiast rabbi Elazar ben Szamua został określony mianem "najszczęśliwszego z mędrców" (Ketuwot 40a). Działał on w pierwszej połowie II wieku i należał do trzeciej generacji nauczycieli (zmarł około 150 roku). Pochodził z rodu kapłańskiego i był jednym z ostatnich uczniów rabbiego Akiby. Uważał on, że "życie w Palestynie jest równoznaczne z zachowaniem przykazań Tory".

Upadek materialny Cesarstwa na początku III wieku, dotknął również Palestynę. Żydzi nie dysponowali wystarczającymi środkami na utrzymanie uczelni i uczniów, dlatego patriarcha Juda rozesłał po diasporze delegatów, aby zbierali składki na opłacenie kosztów nauki. Delegaci nazywali się apostołami, a składka zwała się apostale.
    W owym czasie Miszna zdobyła sobie znaczenie Pisma Świętego. Misznę wykładano, objaśniano i komentowano. Nauczyciele i uczniowie uczyli się Miszny na pamięć, a jej objaśnianie stało się prawdziwą sztuką, wymagającą bystrego umysłu i mądrych wywodów.
    W okresie od około 230 r. do 435 r. w Palestynie działało pięć pokoleń amoraitów. Pracowali oni głównie w czterech akademiach: Sepforis (zwana przez Rzymian jako Dio Cesarea), Lyddzie (zwana przez Rzymian Diospolis), Cezarei i w Tyberiadzie. Działalność tych uczelni skupiała się na Misznie, która stała się alfą i omegą całej nauki. Od czynności objaśniania, nauczycielom nadano tytuł Amoraitów (hebr. "Amora" - "objaśniacz"). Pierwszymi i najznakomitszymi Amoraitami byli rabbi Jochanan i rabbi Szymon ben-Lakisz.
    Uczeni studiujący Torę i Misznę zaczęli tworzenie nowych przepisów prawa, które zostały zebrane w zbiorze Gemara (aram. "zakończenie"), gdyż były one uzupełnieniem i dokończeniem Miszny. Zebrana Gemara stanowiła dodatek do 39 traktatów Miszny. I to właśnie Gemara razem z Miszną tworzą Talmud (hebr. "nauka").
    Przyjmuje się, że Gemara została spisana przed końcem IV wieku. W tym bowiem czasie znacznie pogorszyła się sytuacja Żydów. Stało się to głównie za przyczyną wzrostu religii chrześcijańskiej.

---------------------

Pod koniec III wieku gminy żydowskie w Babilonii zupełnie uniezależniły się od Palestyny. Babilonia stała się formalnym państwem żydowskim, którego konstytucją była Miszna, a przedstawicielami książę wygnania i kierownicy zebrań naukowych. Dzięki silnym ośrodkom akademickim, Babilonia była równa pod względem prawnym Palestynie. Zerwana została nić wiążąca kraj wygnania z krajem ojczystym.
    W owym czasie zwierzchnikiem babilońskiej uczelni w Surze był rabbi Huna (220-297). Był on wybitnym uczonym, szlachetnym, dobrym i skromnym. Podczas miesięcy szkolnych utrzymywał własnym kosztem ubogich uczniów. Liczba studentów wynosiła wówczas 800.
    Stopniowo i nieświadomie ukształtowała się cała hierarchia wyższych i niższych godności w Babilonii. Zgromadzenie szkolne nazwano Metibta. Przewodniczący zwał się Resz-Metibta (rektor), profesorowie to Resze-Kalla. Egzylarcha (książę wygnania) mianował urzędników do sądów, a najwyższy sędzia nosił tytuł Dajan di Baba (sędzia bramy).
    Równocześnie rabbi Juda ben-Jecheskiel (225-299) założył swoją własną uczelnię w babilońskim mieście Pumbadicie. Posiadał on głęboką wiedzę, bystry rozum i prawy charakter. Założona przez niego uczelnia stała się rozsadnikiem oświaty w Babilonii.
    Rabbi Nachman Bar-Jakob (zmarł w 320 r.) uzmysławiał dumne poczucie własnej godności Żydów babilońskich, oparte na dobrobycie i poczuciu bezpieczeństwa. Charakteryzowała go przy tym bezwzględność w egzekwowaniu prawa i brak miłosierdzia.

---------------------

Na przełomie III i IV wieku studia Zakonu, wymagające znacznego wysiłku umysłowego, chyliły się już do upadku, ustępując miejsca łatwiejszej Agadzie. Audytoria, w których wykładano Talmud, powoli pustoszały, natomiast tłumy cisnęły się na kazania. W ten sposób stan uczonych podzielił się na nauczycieli Zakonu (Amoraitów) i kaznodziejów.

---------------------

W 313 roku z woli cesarza Konstantyna Wielkiego (306-337), chrześcijaństwo stało się religią tolerowaną na terenie Cesarstwa Rzymskiego, a później za Teodozjusza I Wielkiego (379-395) religią panującą. Panujące chrześcijaństwo, w swoim wypaczonym wyglądzie, zaczęło prześladować judaizm i pogaństwo. Te prześladowania dotknęły także społeczność żydowską w Palestynie. Wielu palestyńskich Żydów musiało ratując życie opuścić ziemię swoich ojców. Oczywistą konsekwencją był upadek palestyńskich uczelni, które zmniejszyły się i wielce osłabły. W tej trudnej sytuacji, żydowscy uczeni przyśpieszyli swoje prace nad zebraniem, spisaniem i skodyfikowaniem ustnego Prawa. Z końcem IV wieku w Palestynie zamknięto szkoły talmudyczne. Uczeni pośpiesznie spisali główne normy prawne - "Gemara palestyńska", w języku judeo-aramejskim. Tak powstał "Talmud Jerozolimski". Pod względem objętości stanowi on zaledwie jedną trzecią zawartości późniejszej pracy uczonych w Babilonie.

W tym samym czasie uczelnie żydowskie w Babilonii znajdowały się w okresie największego rozkwitu. Na najwyższym poziomie nauki znajdowała się akademia w Pumbadicie. Działali tam wybitni uczeni, którzy skupili się na dokończeniu Talmudu, a właściwie to podnieśli oni studia Halachy na zawrotne wyżyny subtelnej analizy.
    Od 320 r. na uczelni w Pumbadicie wykładał Rabbah Ben-Nachmani. Objaśniał on wszystkie działy Miszny, usiłował uzgodnić wszystkie sprzeczności pomiędzy Miszną a dodatkami i rozjaśnić temat Halachy.
    W 330 r. jego następcą został Józef Bar-Chija (270-333), który straciwszy wzrok, wielką uwagę przywiązywał do pamięciowego ogarnięcia nauki. Oprócz wykładu Zakonu, zajmował się przekładem Tory na narzecze chaldejskie. Chaldejskie tłumaczenie Tory nosiło nazwę Targum Onkelos, syryjskie zwano Peszitta.
    W 333 r. rektorem uczelni w Pumbadicie został Abaji (280-338). Był on człowiekiem łagodnym i skłonnym do ustępstw. Jego ulubioną maksymą było: "Człowiek powinien być mądrym w bojaźni Bożej, przemawiać łagodnie, pojednawczo, z braćmi, krewnymi, z całym światem, nawet z poganami żyć zawsze w pokoju, aby go powszechnie kochano i szanowano i aby miał znaczenie u ludzi".
    W owym czasie Raba Bar-Józef Bar-Chama (299-352) założył nową uczelnię w Machuzie. Jego wykłady cieszyły się wielkim powodzeniem.
    Tych trzech wielkich uczonych, Rabbah, Abaji i Raba byli talmudystami we właściwym tego słowa znaczeniu, tj. dialektykami.
    W późniejszych czasach w uczelni w Surze działał Aszi (352-427), który swoimi wykładami potrafił wzniecić zapał w słuchaczach. Uczynił on z akademii w Surze centrum życia żydowskiego w całej Babilonii. Nawet najstarsi Amoraici ulegli dobrowolnie autorytetowi Aszi i pomagali mu w utwierdzaniu jedności lokalnych gmin żydowskich. To właśnie rabbi Aszi przeprowadził wielkie dzieło zebrania i uporządkowania Miszny oraz Gemary, tworząc podstawy Talmudu. Uporządkowany w ten sposób materiał miał wielkie rozmiary, jednakże ówczesne przekonania nie pozwoliły na spisanie tej całej wiedzy. Utrwalanie na piśmie ustnej tradycji uchodził jeszcze za grzech. W owym czasie chrześcijanie posiadali już tekst Pisma Świętego, lecz Miszna oraz ustny wykład Zakonu pozostawał pilnie chronioną tajemnicą judaizmu.
    "Ostatnimi z epoki Amoraitów" byli Rabin (rektor akademii w Surze 488-499) i Jose (rektor akademii w Pumbadicie 471-520). Za jedyny cel swojego życia wyznaczyli sobie ukończenie i zamknięcie zbioru Talmudu.

W takich sprzyjających warunkach uczeni żydowscy studiowali Torę i Misznę tworząc Gemarę. Uzupełnili Gemarę 37 traktatami Miszny. Swoją całą drobiazgową pracę ukończyli przed 500 roku, dając w ręce Żydów "Talmud Babiloński", spisany w języku aramejskim. Swą objętością przewyższał on trzykrotnie "Talmud Jerozolimski", dlatego było rzeczą zrozumiałą, że "Talmud Babiloński" stał się głównym i podstawowym obok Biblii dziełem judaizmu. W następnych wiekach "Talmud Jerozolimski" zaczęto traktować jako dodatek do "Talmudu Babilońskiego".
    Talmud stał się wychowawcą społeczności żydowskiej we wszystkich krajach diaspory, i to dobrym wychowawcą, gdyż podczas ciemnych wieków krwawych prześladowań i powszechnej demoralizacji, naród żydowski wytrwał na wysokim poziomie etycznym. Wszystkie gminy w diasporze zjednoczyły się wokół Talmudu, który strzegł je przed rozbiciem i sekciarstwem.
    Uczeni po ukończeniu "Talmudu Babilońskiego" nie przerwali jednak swojej działalności. Jeszcze przez dwieście lat wprowadzali do niego poprawki i uzupełnienia. Uczeni ci byli nazywani seboraitami (aram. "sebar" - "opinia, objaśnienie"). Ustalili oni kanoniczną formę tekstu "Talmudu Babilońskiego" i nadali mu ostateczny kształt. Wtedy to, podstawą judaizmu stało się Prawo, obejmujące Torę pisaną (czyli Biblię) oraz Torę ustną (czyli tradycję prawną zawartą w Talmudzie).

---------------------

Początkowo księgą, której trzymał się naród żydowski, była Biblia, jednakże później tą księgą stał się Talmud - gdyż od dwóch tysięcy lat właśnie Talmud zajął pierwsze miejsce w życiu wielu Żydów. Z tą księgą Żydzi związali swe życie tak, że poza troskami powszednimi i życiem rodzinno-obrzędowym wypełnia treść duszy i serca mężczyzn i w pewnym stopniu ideały i marzenia kobiet. Jest to zjawisko prawie jedyne w swoim rodzaju. Talmud stał się najbardziej ważnym składnikiem życia szerokich sfer inteligencji żydowskiej. Życiu powszedniemu i rodzinnemu oddawano tyle czasu, ile było niezbędne, aby resztę czasu można było oddać praktykom religijnym i czytaniu Talmudu. Studiowanie Talmudu było jednym z celów, treścią życia doczesnego, oraz jednym ze sposobów pełnienia służby Bożej. Kobieta, która nie zajmowała się czytaniem Talmudu, pracowała w gospodarstwie domowym po to, aby umożliwić mężowi i synowi spokojne czytanie Talmudu. Studiowanie Talmudu stało się jedynym zajęciem godnym wyższego człowieka, a podstawą arystokracji osobistej i rodowej stała się sława człowieka jako znawcy i komentatora Talmudu.

---------------------

Na początku VI wieku uczeni żydowscy w Babilonii zwrócili większą uwagę na tekst Pisma Świętego. Święte księgi były spisane hebrajskimi spółgłoskami, które bez ożywiającego pierwiastku samogłosek były martwym szkieletem, gdyż można je było czytać na różne sposoby i zależnie od tego nadawać im różne znaczenie. Tylko nauczyciele Zakonu i ich uczniowie posiadali dostateczną wprawę w czytaniu, lecz czytali je przez "okulary Talmudu". Natomiast dla prostego ludu Pismo Święte było księgą tajemniczą i zamkniętą.
    Za wzorem Syryjczyków wymyślono system znaków samogłoskowych. Te nowe mniejsze litery umieszczano w świętym tekście jako znaki samogłoskowe nad znakami spółgłoskowymi. Ten system znakowy nazywał się babilońskim.

 


Na poczatek
  Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa Żydzi w Polsce Czasy i Fakty

Copyright ©2002-2012 by Gedeon